కర్ణాటక సంగీతంలో తూర్పుకనుమలు బాగా విస్తరించినా మేరు పర్వతాలు తక్కువ. సంఖ్యలో తక్కువయితేనేమి, నిజంగా ఉత్తుంగ శిఖరాలే. ఇప్పుడు మరో సంగీత శిఖరం కనుమరుగైపోయింది. నేదునూరి కృష్ణమూర్తిగారు కూడా వెళ్ళిపోయారు. సంగీత రాగజలధిలో ఎన్నో నావలుంటాయి. రసికులు వాటిలో ఎన్నో ప్రయాణాలు చేస్తారు. నేదునూరిగారి సంగీత నావలో శ్రోతల ప్రయాణం ఒక అపూర్వ అనుభవం.
 
 ఎంతమంది తెలుగు సంగీతజ్ఞుల పాటవిన్నా, ఎంతమంది దక్షిణాది విద్వాంసుల పాట విన్నా శ్రోతలకు ఆయన అందించిన సంగీత రక్తి, పరిమళ గంధం మెదడుకి, నోటికీ కూడా అంటుకుంటుంది. శ్రోతలనే కాదు పరిణతి చెందిన సంగీత గాయకుల బుర్రని మేధోలేపనం చేస్తుంది. సాక్షాత్తూ ఎమ్.ఎస్.సుబ్బలక్ష్మి ఆ పూత పూసుకుని మురిసిపోయింది. ఆయన రాగప్రస్తారం అందరి రాగ ప్రసరణంలాంటిది కాదు. ఆయన కీర్తన పాఠం కాదు. రేసింగు బాటలో ఎత్తుపల్లాల పరీక్షా పథం.
 
 ఆయన నెరవుల కల్పన అమేయ చక్రబంధం. అంతటా ఆ రాగపు బిగి కౌగిలి దీర్ఘ విరహానంతరం ప్రియుని పరిష్వంగంలా ఉంటుంది. ఎత్తుగడ రాగఛాయ చూపుడు వేలుతో మొదలయి ఆకర్ణాంతర ధమ్మిలముచేతబట్టి అన్నట్లు నిడివైన బాణాలు - రాగ లక్షణ శరాలు - తెంపు లేకుండా విడిచి వదిలిపెట్టేవారు. రాగం పూర్తయ్యేసరికి పూల సజ్జను బోర్లించినట్లు మీ చుట్టూ ఏదో కలవరం, పరవశం, ఒక తృప్తి. కడుపునిండినట్లుంటుంది.
 
 ఇక చాలు ఎంత గొప్పగా వినిపించారో అన్న ఆనందం కలుగుతుంది. ఆ రాగపు పట్టువస్త్రంలో ఆయన నేసిన పడుగుపేకలు రంగులనీడల డోలన కేళీమోదాలు ఇన్ని అన్నీ కావు. రాగాల ఆ చీరకి ఒక్కొక్కసారి పెద్ద అంచు, కొన్ని రాగ ధర్మాల సరిగంచులు, ఊపిరి సల్పనీయని మెలికలు, ఫ్రేజుల జలతారు బిగింపులు, మరికొన్ని రాగపుటాలోచనల తీర్మానాల సవరింపులు, రాగ జరీ బుటానేతలు, రాగలోకపు నాటకీయ స్వరాల లతలు, విహ్వలతలు, వీటికి తోడు చిట్టలు.
 
 అదో చెప్పలేని ప్రయాణం. పరిసరాలను మరపించే జ్ఞానయాత్రగా నడుస్తుంది. అతి చిన్న రాగ దర్శక పదంలో కూడా ప్రతిబింబ పతకంగా తోచే ఆ చిట్టల కూర్పు పేరుపొందిన కర్ణాటక సంగీత విద్వాంసుడికి సహితం అసాధ్యంగానో అనవసరంగానో రక్తిభంగంగానో తోచి వస్త్రాన్ని పిడి చేసినట్లుగా తోచవచ్చుగాని కచేరీ కళాప్రదర్శనలో అది నర్సాపురం లేసు అల్లికల తానుగా విశ్వరూపం చూపుతుంది. అయిదు దశాబ్దాలకు మించిన నేదునూరి ప్రతిభకి ఇది ఆధారశిల. ఆయన మాటల్లో పాణిగారి భిక్ష అది. శ్రీపాద పినాకపాణి గారు ఆయన గురువు.
  
 పాణిగారి వద్దకు వెళ్ళేముందున్న ఆయన పాటకి, వెళ్ళిన తర్వాత ఆయన గ్రహించిన విద్యసారానికి ఆయనే ఒకసారి తేడా చెప్పారు. ‘‘అతి సాధారణంగా ఇది విను అంటూ రాగం అలా కూర్చుకుంటూ పాడుకుంటూ అతి సూక్ష్మరాగ ధర్మం కూడా వినిపిస్తూ తెంపు లేకుండా పాడుకుంటూ పాణి గారి పాట సాగేది. అయ్యబాబోయ్, ఇంత ఉందా! మనం ఇంత తక్కువే పాడుతున్నామా అనిపించింది.
 
 ఆయనంత రాగవిస్తారం చేసి ప్రతిచోట చిట్టలతో చాంతాడు చందాన కచేరీలు పాడడం అవసరం లేదనుకుని నేనే కచేరీ ధర్మంగా కుదించుకుంటూ పాడసాగాను’’ అని పాడి నేదునూరి వివరిస్తూ చెప్పారు.కర్ణాటక సంగీతంలో రాగప్రస్తారం ఉక్కు తీగ కాదు, పూల తీగ కాదు, తెంపు లేని పాకం గల మధుర సూత్రం అని పాడిన ప్రతి కచేరీలోనూ ప్రతి రాగంలోనూ నిరూపిస్తూ సాగిన విశిష్ట గాయకుడు నేదునూరి.
  
 మన కీర్తనల్లో ఉన్న భక్తి, రక్తి భావనలతో పాటు సాహిత్యంలోని నాటకీయ నివేదనను అనేకమంది విద్వాంసులు అనేక రకాలుగా వెలువరించారు. తాత్త్విక, వర్ణనాత్మక ఇంగితాన్ని వినసొంపుగా సంధించిన మేటి గాయకులూ ఉన్నారు. కాని నేదునూరి గారిలా సమపాళ్ళల్లో వాగ్గేయకారుని మనసెరిగి పాడిన వారు తక్కువ. పెంచిన చిలక ‘రామ రామ రామాయనుచు’ పాడుతుంది అనే కీర్తనలో పెద్ద గాయనీ మణులు సహితం హెచ్చులు పోతారు.
 
 ‘మానస భజరే గోపాలం’ అంటే ఈ ‘మానస’ నునడిపే రాగపేటిక చటుక్కున తెరచుకుంటుంది మరో గాయకుని గొంతులో. కాని ఈయన పద్ధతి, కపోలాన్ని మధ్య వ్రేలితో తాకినంత భావస్ఫురణతో సాగుతుంది. ‘ఏమయ్య రామా’ అనే కీర్తనలో సుతుడనుచు దశరథుడు, అంటూ వివరణ సాగుతుంది. సీతమ్మ వారు రాముడ్ని ఏమనుకున్నదో, లక్ష్మణుడు, యోగీంద్రులు ఇలా వివిధ జనులు రాముడ్ని ఏమనుకున్నారో! సరే? నీ మహిమ తెలియవశమా? అని ఆ కీర్తన.
 
 విపులంగా ఎందుకు చెప్పుకోవాలంటే ‘ఏమయ్యా! రామా!’ అన్న పరిపరివిధాల నాటకీయ సంబోధన ఆ రాగ పరిధిలోని పారమ్యాన్ని సందర్శిస్తూ పాడడం నేదునూరికే చెల్లింది. అలాగే ‘అన్నపూర్ణే విశాలాక్షీ’ అనే కీర్తన ఉంది. ఎన్ని వందల సార్లు కచేరీలలో పాడి ఉంటారో! దాన్లోని వాగ్గేయకారుని మనసంతా దోచి ఈయన పాడారా అన్నట్లు రాగనివేదన ప్రకటన ఉంటుంది. ఇక కాంభోజి, షణ్ముఖప్రియ, బేగడ, ఖరహరప్రియ, తోడి, నాదనామక్రియ - పాడని రాగం, సిరులు పండించనిరాగం - ఏదీ లేదు ఆయన గొంతులో.
  
 అయితే ఆయన కచేరీ యాత్ర వడ్డించిన విస్తరికాదు. ఊహించని కష్టాలు పడిన తండ్రీ తల్లి నేదునూరిని ఉద్యోగం చేయమనలేదు. ఉచితంగా విజయనగరంలో సంగీతం చెప్తారు కనుక అటువైపు పంపారు. ద్వారం నరసింగరావుగారు ఈయనకు వయెలిన్ నేర్పినా తర్వాత పాణిగారితో ఓ మాట అన్నారు. ‘‘మంచి కుర్రాడు, మీరు చెప్పండి’’ అని. అంతే నేదునూరి సముద్రంలో ఈత మొదలెట్టారు.
 
 ఆయన పుట్టిన ఊరు దగ్గరే సముద్రం. ఉప్పాడ సముద్రం. తుఫాను వస్తే తప్ప ఆ సముద్రం తీరం దాటదు. అలాగే నేదునూరి కర్ణాటక సాంప్రదాయ తీరం దాటలేదు. ఒక ఉరుకు లేదు. పరుగులేదు. అక్కడంతా నిదానమే. పిఠాపురం పాదగయలో కుక్కుటేశ్వరుని దర్శించుకోవడం, వచ్చిన కచేరీలు చేసుకోవడం. 52 సంవత్సరాల క్రితం కూడా 150 రూపాయలకు ఒక వివాహంలో ఆయన కచేరీ చేయడం నాకు తెలుసు. ఈ మధ్య జబ్బు చేశాక కూడా ఒక సారి పిఠాపురం వెళ్ళి రాజరాజేశ్వరీ దేవిని దర్శించుకుని వచ్చారు. ఆయన పిఠాపురంలో ఆ దేవతా విగ్రహాల ముందు ఆర్భాటాలు లేకుండా పాడడం విన్నవారికి అదో ఆత్మీయ అర్చనలా ఉంటేది. సొంతవూరు మీద అంత మమకారం ఆయనది.
  
 గురువుగారు పాణి గారికి ఎంత పేరున్నా గుర్తింపు రాలేదని ఆయన చాలా కాలం కలతచెందారు. ఆయనకి సంగీత కళానిధి రావడానికీ, పద్మభూషణ సత్కారం లభించడానికి నేదునూరి తెరవెనుక ఎంతమందికి చెప్పారో ఇప్పటికీ ఎవరికీ తెలియదు. పాణిగార్కి సంగీత కళానిధి బిరుదు లభించిన తర్వాతనే నేదునూరి ఆ బిరుదును తను స్వీకరించారు. కచేరీ చేస్తున్నప్పుడు, కీర్తన పాడుతున్నప్పుడు ప్రతి అంశంలోనూ పాడే ప్రతి విద్యా విషయక, ఆకర్షక శాస్త్రీయ సంప్రదాయ కట్టుబడులను ఎంత నిష్ఠతో నేదునూరి నిర్వహించే వారో, ఆయనకు పక్క వాద్యాలు వాయించిన వారే చెప్పగలరు.
 
 వయొలిన్‌పై ఆయనకు సహకరించిన రామస్వామి గారు తరువాత సహకరించిన లాల్‌గుడి, చంద్రశేఖరన్ మాత్రమే చెప్పగలరు. అంతటి విస్తారమైన ప్రతిభను ఆరుదశాబ్దాలు కొనసాగించాలంటే వాగ్గేయకారుల కీర్తనలనే కాదు, వారు కూర్చిన రాగరత్న మాలికల వెలుగు జిలుగులన్నీ గుండె నిండా నింపుకోవాలి. తన మనసు నిండా నింపుకోవాలి. గొంతునిండా దట్టించుకోవాలి.
 
 అలా సంపూర్ణ స్నానమాచరించిన భద్రగజంలా నేదునూరి జీవించారు. ‘ఎంత ముద్దూ, ఎంత సొగసూ’ అని బిందు మాలిని రాగంలో టూకీగా  పాడుకోవచ్చు. ‘లేనినాద సుధారసంబు ఇలను’ అంటూ నేదునూరి తనదే అయిన చిక్కటి అమృతం ఈ నేలపై కురిపించి వెళ్ళిపోయారు. ఆ ధారని పదే పదే కంటూ వింటూ  ఆనందించమని తరలిపోయారు. కొన్ని దశాబ్దాల పాటు కొన్ని తరాల పాటు ఆ ఆనందామృత వర్షిణి కురుస్తూనే ఉంటుంది. రసజ్ఞులని సేద తీరుస్తూనే ఉంటుంది.
 - పన్నాల సుబ్రహ్మణ్యభట్టు
 ప్రముఖ సంగీత, సాహిత్య, కళా విమర్శకులు
  
 సంగీత నిధికి సన్నిహితుల నివాళి
 
 నేదునూరి కృష్ణమూర్తి మరణవార్త ఇప్పుడే తెలిసింది. దిగ్భ్రాంతికి గురయ్యా. వ్యక్తిగతంగా కూడా ఆయన నాకు చాలా ఆప్తులు. సిసలైన జెంటిల్మన్. ఆయన పాడినవన్నీ నాకు నచ్చినవే. ఆయన మరణం కర్ణాటక సంగీతానికనే కాదు... యావత్ సంగీత ప్రపంచానికే తీరని నష్టం.
 - మంగళంపల్లి బాలమురళీకృష్ణ, సంగీత దిగ్గజం, చెన్నై
  
 నేదునూరి నాకు పిఠాపురంలో ఆబాల్య స్నేహితుడు, సన్నిహితుడు. నేదునూరి, మా అన్నయ్య వేణుగోపాలరావు దగ్గర అష్టపదులు, తరంగాలు నేర్చుకోవడం నాకు గుర్తే. నేను సాహిత్యంలో, అతను సంగీతంలో మళ్ళిపోయాం.
 - ఆవంత్స సోమసుందర్, సుప్రసిద్ధ కవి, పిఠాపురం
  
 తమిళనాట మహా విద్వాంసులందరూ ఒప్పుకొనేలా సంగీతాన్ని వినిపింపజేసి, తన విద్వత్తును వారు అంగీకరించేలా చేసి, శభాషనిపించుకొని మద్రాస్ మ్యూజిక్ అకాడెమీ నుంచి ‘సంగీత కళానిధి’ బిరుదాన్ని అందుకున్న తెలుగు బిడ్డ. ప్రతి ఏటా అకాడెమీలో నేదునూరి కచ్చేరీ ఉండాల్సిందే. ఆ ఘనత మరే తెలుగు విద్వాంసుడికీ దక్కలేదు. ‘అన్నమయ్య పాటలు’గా వ్యవహరిస్తున్న వాటికి స్వరాలు కూర్చి, ‘కీర్తన’ స్థానాన్ని కల్పించి, పూర్తి కచ్చేరీ స్థాయికి తీసుకెళ్ళారు.
 - మునుగంటి శ్రీరామ్మూర్తి, ‘గానకళ’ ఎడిటర్, కాకినాడ
  
 విజయవాడ సంగీత కళాశాలలో ప్రిన్సిపాల్‌గా ఆయన ప్రతి వారం ‘రాగరసం’ పేరిట ప్రత్యేక క్లాసు తీసుకొనేవారు. ఒక్కొక్క రాగాన్నీ, దాని పురోగతినీ పాడుతూ, వివరించేవారు. టి.టి.డి. వారి ‘మాధవసేవే మానవసేవ’, ‘తీర్థయాత్ర’ డాక్యుమెంటరీలకు ఆయన సంగీత దర్శకుడైతే, నేను అసిస్టెంట్‌ను.
 - పెమ్మరాజు సూర్యారావు, సహోద్యోగి, విజయవాడ
  
 గురువు గారు లేరు, ఆయన పాట మరి వినిపించదు అన్న చేదు నిజం జీర్ణించుకోలేకపోతున్నా. మాటలు రావడం లేదు. ఏం చెప్పను?’’
 - జి. బాలకృష్ణప్రసాద్, నేదునూరి శిష్యుడు, తిరుపతి
  
 ముందు తరాల సంగీత విద్వాంసులు ఎలా పాడి మెప్పించారో విని, దాన్ని అందిపుచ్చుకొని తరువాతి తరాలకు అందించడమే సంప్రదాయం. గురువులు శ్రీపాద పినాకపాణి ద్వారా దాన్ని నూటికి నూరుపాళ్ళు ఆచరణలో పెట్టిన విద్వాంసులు నేదునూరి. మా అబ్బాయిలు ‘మల్లాది బ్రదర్స్’గా ఇంత పేరు తెచ్చుకున్నారంటే నేదునూరే కారణం.
 - మల్లాది సూరిబాబు, సంగీతజ్ఞుడు, విజయవాడ
  సేకరణ - రెంటాల జయదేవ