మహాభారత పాత్రలు - 9
   ఐదోవేదం
  
  విదురుడు గొప్ప జ్ఞాని. ఆ జ్ఞానాన్ని అందరికీ పంచిపెట్టాడు. జ్ఞానాన్నిచ్చి ఇతరుల్ని కూడా దైవం దిశగా తిప్పడ మన్నదే దానాల్లోకల్లా గొప్పదానం. వేదమనే మాట ఏ క్రియ నుంచి ఏర్పడిందో (విద-జ్ఞానే) ఆ క్రియతోనే విదురుడనే పేరు ఏర్పడింది. ‘రా’ అంటే, ఈయడమని అర్థం. అన్నగారైన ధృత రాష్ట్రుడికి జ్ఞానోపదేశాన్ని చేసేదెప్పుడూ విదురుడే. గుడ్డివాడు గనక ధృతరాష్ట్రుడికి రాజ్యం రాలేదు; పాండురాజు చని పోయిన మీదుట రాజ్యం విదురుడికి రావాలి గానీ, అలా కాకపోవడానికి కారణం అతను ఒక దాసీదానికి పుట్టడ మని చెబుతారు. గుడ్డివాడొకడూ పాలి పోయిన దేహంతో ఉన్నవాడొకడూ పుడతారని తెలిసిన అత్తగారు... పెద్దకోడల్ని తిరిగి వ్యాసమహర్షి సమక్షానికి పంపుదామని అనుకొంది.
  
  అయితే ఆ కోడలు వ్యాసుడి గుబురు గెడ్డాలకు బెదిరిపోయి, తన దాసీకి తనలాగే వేషం వేసి వ్యాసుణ్ని సేవించడానికి పంపించింది. దాసి అయినా ఆవిడ చాలా శ్రద్ధగా సేవించడం వల్ల విదురుడి లాంటి మహాజ్ఞాని పుట్టడం జరిగింది. కానీ రాజు కావడానికి, ఎంత జ్ఞాని అయినా అతనికి దాసీ పుత్రత్వం అడ్డొచ్చింది. జ్ఞానీ విరాగీ అయినవాడు రాజ్యాన్ని ఏ స్వార్ధమూ లేకుండా పరి పాలించగలడు. కానీ దాన్ని ఏ వ్యవస్థ లోనూ పడనివ్వరు. ఏదో ఒక కారణం చెప్పి తప్పిస్తూ ఉంటారు. తనకెంత సామర్ధ్యమున్నా విదురుడు ఆ రాజ్యపదవి కోసం వెంపర్లాడలేదు. మంత్రిగా ఉండి అన్నగారిని ఉద్ధరించడానికే జీవితం పొడుగునా ప్రయత్నించాడు. ఇంతటి మహాజ్ఞానీ వైరాగ్యవంతుడూ దాసీ కడుపున పుట్టడానికి కారణమేమిటా అంటే ఒక కథను చెబుతారు:
  
  మాండవ్యుడనే ఒక రుషి తన ఆశ్రమం ముంగిట్లో ఉన్న ఒక చెట్టు కింద తపస్సు చేసుకొంటూ ఉండేవాడు. ఒక రోజున దొంగిలించిన ద్రవ్యాన్ని తీసుకొని కొంతమంది దొంగలు అటు పరిగెత్తు కొంటూ వచ్చారు. తరుముకొంటూ వస్తూన్న భటుల చేతిలో చచ్చిపోతామన్న భయంతో, ఆ వస్తువుల్ని ఆశ్రమంలో దాచిపెట్టి, ఆశ్రమం కనక తమకు రక్షణ ఉంటుందని అక్కడే దాక్కున్నారు. రక్షకులొచ్చి ఆ రుషిని దొంగల ఆచూకీ అడిగితే అతను మౌనంలో ఉన్నవాడు గనక మాట్లాడలేదు. రాజభటులకు అనుమానం వేసి ఆశ్రమంలో వెదికి దొంగల్నీ, ధనాన్నీ కైవసం చేసుకొన్నారు. వాళ్లతో కుమ్మక్కయ్యాడన్న అనుమానంతో వాళ్లు మునితో సహా అందర్నీ రాజు ముందు నిలబెట్టారు.
  
  రాజు వాళ్లందరికీ మరణ దండన విధించాడు. ఒక్కొక్కర్నీ శూలాల మొనల మీద దిగగొట్టి తలారులు వెళ్లిపోయారు. కొన్ని రోజుల తరువాత  వచ్చిన తలారులకు, శూలం గుచ్చుకొని ఉన్నా ఏ బాధా పడకుండా ఈ రుషి ఒక్కడే తపస్సు చేసుకొంటూ కన్పించాడు. భయపడి రాజుకి చెప్పారు. ఆయన వచ్చి శూలం మీద నుంచి దింపించి ‘నా అజ్ఞానం కొద్దీ తప్పు జరిగింది, కోపం తెచ్చుకోవద్దు. ప్రసన్నులు కండి’ అని వేడుకొన్నాడు. ఆ శూలమ్మొన ముక్క అతని కింద భాగంలో ఉండిపోయింది. అప్పణ్నించీ అతన్ని ‘అణీమాండవ్యుడ’ని పిలవడం మొదలు పెట్టారు.
  
  రాజునేమీ తప్పుపట్టలేదు గానీ రుషి, ఈ పాపదండాలను అమలుపరిచే యమ ధర్మరాజు మీద మండిపడ్డాడు. తన తపశ్శక్తితో యమలోకానికి వెళ్లి, ‘నేను ఏం తప్పు చేశానని ఈ దుష్ఫలితాన్ని అనుభవించవలసి వచ్చింది’ అని సూటిగా అడిగాడు. ‘బాల్యంలో నువ్వు తూనీగల తోకల్లోకి సూదిగా ఉండే గడ్డిమొనల్ని గుచ్చడం వల్ల’ అన్నాడు యముడు. ‘ధర్మశాస్త్రం రీత్యా పన్నెండేళ్ల దాకా పిల్లలేది చేసినా అది వాళ్లను అంటదు. కానీ నేను చేసిన చిన్న పాపానికి నువ్వు నాకు పెద్ద దండాన్నే వేశావు. అంచేత శూద్రుడిగా పుట్టి నువ్వు ఈ దోషం నుంచి బయటపడాలి’ అంటూ యుముణ్ని శపించాడు రుషి. అలా యముడే అణీమాండవ్యుడి శాపం వల్ల విదురుడిగా పుట్టాడు. తర్వాత ఇతనిలాగానే పుట్టిన ఒక కన్యని విదురుడికిచ్చి పెళ్లిచేశారు. దంపతులిద్దరూ భక్తిపరులు; రాయబారా నికి శ్రీకృష్ణుడు వచ్చినప్పుడు అతనికి ఆతిథ్యమిచ్చి చరితార్థులయ్యారు వాళ్లు.
  
  ధృతరాష్ట్రుడికి మంచి చెప్పే మంత్రిగా విదురుడు తన పని చేసుకొంటూ ఉండే వాడు. దుర్యోధనుడు పుట్టినప్పుడు వచ్చిన ఉత్పాతాలను చూసి అన్నగారితో, ‘ఈ కుర్రాడు కులాన్ని అంతం చేసి దౌర్భాగ్యుడవుతాడు. వీణ్ని విడిచిపెడితేనే రాజ్యానికి శాంతి; రక్షించి పోషిస్తే మాత్రం గొప్ప ఉపద్రవమే వచ్చిపడుతుంది’ అని  చెప్పాడు. పుత్రమోహంతో ధృతరాష్ట్రుడు ఆ పనిని చేయలేదు.
  
  కణికనీతికి ప్రభావితుడై, తన కొడుకు ఆశలకు అడ్డని, తమ్ముడి కొడుకులని కూడా ఆలోచించకుండా పాండవుల్ని కుంతితో సహా వారణావత నగరానికి పంపి, అక్కడ పురోచనుడిచే కట్టించిన లక్క ఇంట్లో కాల్చేద్దామని ప్రణాళిక వేశారు ధృతరాష్ట్రాదులు. నెయ్యీ నూనే కొవ్వూ లక్కా మట్టితో కలిపి మర్దించి ఆ ఇంటి గోడలకు పూత పూయించారు. వీళ్ల దుష్ర్పణాళికను విదురుడు ముందే కనిపెట్టి, ధర్మరాజుకు అర్థమయ్యేలాగాను ఇతరులకు అర్థం కాని తీరుగానూ తెలియచెప్పాడు: విదురుడే ఉప్పందించకపోతే, లక్క ఇల్లే పాండవుల పాలిటి శ్మశానవాటికై ఉండేది.
  
  ధృతరాష్ట్రుడు విదురుడితో సంప్రదిం చనిదే ఏ పనీ చేసేవాడు కాదు. అను మానం రాకుండా ఉండడానిగ్గానూ జూదమాడడానికి రావాలని పిలవడానికి యుధిష్టిరుడి దగ్గరికి విదురుణ్నే అతను పంపించాడు. అక్కడ యుధిష్ఠిరుడు విదురుడి మాట వినగానే కజ్జా వస్తుందే మోనన్న సందేహాన్ని వెలిబుచ్చాడు. ‘నాకు తెలుసును జూదమెంత చేటు తెస్తుందో. దాన్ని ఆపుదామని ప్రయత్నించాను. కానీ నన్ను నీ దగ్గరికి పంపాడు. నువ్వు తెలిసిన వాడివి. ఏది శ్రేయస్సో అదే చెయ్యి’ అని విదురుడు సలహా ఇచ్చాడు. ‘రాజుగారి మాట కాదనేదెలాగ? అతనేమో కొడుకు వశంలో చిక్కుకొన్నవాడు. సరే, పిలిస్తే వెళ్లకుండా ఉండకూడదన్నది నా వ్రతం’ అని యుధిష్ఠిరుడు బయలుదేరాడు.
  
  జూదం మధ్యలో కూడా అన్నగారికి నచ్చజెప్పడానికి ప్రయత్నించాడు విదురుడు: ‘ఈ దుర్యోధనుడు భరత కులానికే చేటు. వీడు జూదమోహంలో తన పతనం గురించి పట్టించుకోవడం లేదు. అర్జునుడి చేత వీణ్ని బంధింపజేసి కులానికి సుఖాన్ని కలగజెయ్యి. పాండవుల ధన, రాజ్య ప్రాభవాలను మొత్తం లాగేసుకొందామన్న యావకొద్దీ వాళ్లకు ద్రోహాన్ని తలపెడితే వచ్చే నష్టం మీరు అంచనా వేయటం లేదు’ అని చిలక్కి చెప్పినట్టు చెప్పిచూశాడు. చివరికి విదురుడి ప్రేరణతోనే ధృతరాష్ట్రుడు ద్రౌపదికి వరాలనిచ్చి పాండవులకు పట్టిన దాస్యాన్ని పోగొట్టాడు.
  
  రెండోసారి జూదానికి మధ్యేమార్గం నుంచే తీసుకొని రావడానికి మళ్లీ విదురుణ్నే పంపించాడు ధృతరాష్ట్రుడు. పాండవులు వనవాసానికి వెళ్లవలసి వచ్చినప్పుడు ముసలిదైన కుంతిని తన ఇంట్లోనే ఉండమని ధార్తరాష్ట్రుల పీడ నుంచి కాపాడాడు. ఒకరోజున ‘మాకూ పాండవులకూ హితవేమిటో చెప్పు’ అని అడిగిన ధృతరాష్ట్రుడితో ‘దుర్యోధనుడనే అహితుణ్ని అదుపులోకి తీసుకొని యుధి ష్ఠిరుణ్ని రాజుగా చెయ్యి. దుశ్శాసనుడిని నిండు సభలో భీముణ్నీ, ద్రౌపదినీ క్షమించమని అడగమను. ఇదే మీకందరికీ మంచిది’ అని చెప్పాడు.
  
  దృతరాష్ట్రుడికి పట్టరాని కోపం వచ్చి విదురుణ్ని ‘నీ ఇష్టమొచ్చిన చోటుకు పో!’ అని కసురు కొన్నాడు. వెళ్లిపొమ్మన్నాడే గానీ విదురుడి మాట వినపడనిదే నిముషమైనా ఉండ లేడు అతను. మరుసటిరోజునే సంజ యుణ్ని పంపించి వనవాసం చేస్తూన్న పాండవుల దగ్గరికి వెళ్లిపోయిన విదురుణ్ని తిరిగి పిలిపించుకొన్నాడు. విదురుణ్ని కౌగిలించుకొని క్షమించమని అడిగాడు. ‘అదేమిటన్నయ్యా, నువ్వు నా గురువువి. ధర్మాత్ములు దీన జనులవైపే ఎక్కువగా మొగ్గి ఉంటారు. నువ్వు రమ్మనగానే నిన్ను చూడటానికి పరుగు పరుగున వచ్చాను’ అని అన్నగారి దీనత్వాన్ని పోగొట్టడానికి తానెంతగా ప్రయత్నిస్తూ ఉంటాడో చెప్పకుండానే చెప్పాడు.
  
  సేనలు పోగుకావడం మొదలైన దగ్గర్నుంచీ ధృతరాష్ట్రుడికి కునుకే లేదు. విదురుణ్ని పిలిపించుకొని ‘నాకు ధర్మ యుక్తమూ కళ్యాణప్రదమూ అయిన మాటను చెప్పు’ అని అడిగాడు. ‘బల వంతుల సర్వస్వమూ దొంగిలించి, వాళ్లతో విరోధం పెట్టుకొన్న దుర్బలుడికీ కాముకుడికీ దొంగవాడికీ రాత్రుళ్లు నిద్ర పట్టడం కరువైపోతుంది. శత్రువును మిత్రుడిగా చేసుకొనేవాడూ మిత్రుణ్ని ద్వేషించి హింసించేవాడూ ఎప్పుడూ చెడ్డపనుల్ని చేసేవాడూ మహామూఢుడవు తాడు. ఎవరి పరాజయం మనకు ఇష్టం లేదో వాళ్లకు అడగకుండానే మంచీ చెడూ ఇష్టమూ అనిష్టమూ ఏదైనా తప్పకుండా చెప్పాలి.
  
  ప్రాణం పోతున్నా సరే ధర్మాన్ని వదిలిపెట్టకూడదు. ధర్మం నిత్యం. సుఖమూ దుఃఖమూ మారిపోతూ ఉంటాయి. ప్రజలందర్నీ వారి వారి ధర్మాన్ని నిర్వర్తించేలాగ చేయడం రాజుగా నీ ధర్మం. ఇప్పుడు నువ్వు ధర్మరాజును క్షత్రధర్మం నుంచి దూరం చేశావు. ఇప్పుడతన్ని తిరిగి రాజధర్మంలో ఉండేలాగ చేస్తేనే నీకు హితం’ అని నీతిని బోధించాడు విదురుడు. దీన్నే లోకంలో ‘విదురనీతి’ అని చెప్పుకొంటూ ఉంటారు.యుద్ధమంతా అయిపోయిన తరవాత ధృతరాష్ట్రుడూ, గాంధారీ, కుంతీ తపస్సు చేసుకోడానికి వనానికి వెళ్లినప్పుడు, వాళ్లను చూడ్డానికి ధర్మజుడు వెళ్లాడు. అక్కడ ధృతరాష్ట్రుడిని చిన్నాన్న విదురు డెక్కడున్నాడని అడిగాడు.
  
   అతను ఈ అడవిలోనే తపస్సు చేసుకొంటూ ఉన్నా డని చెప్పేసరికి ధర్మజుడు ఒక్కడూ అతన్ని వెదుక్కొంటూ వెళ్లాడు. ఒక చెట్టు మొదట్లో నిలుచున్న విదురుడు యోగబలంతో ధర్మరాజులో కలసి పోయాడు. ఇద్దరూ యమధర్మరాజు అంశలేగదా! ఇంతదాకా ఒకడు అటుండి అంతర్వాణిగా ధర్మాన్ని ధృతరాష్ట్రుడికి చెబుతూ వచ్చాడు. యుద్ధమైపోయిన తరువాత ఆ అవసరం తీరిపోయింది. ధృతరాష్ట్రుడు మనస్సుగా సంకల్ప వికల్పాలు చేస్తూ సందేహంలో కూరుకుపోతూ ఉంటే, విదురుడతని అంతర్వాణి అయి హితాన్ని చెబుతూ వచ్చాడు. అతను మోహానికి లోబడి వినకుండా పూర్తిగా చెడిపోయాడు. మనం అందరం కూడా మన అంతరాత్మ పదే పదే ఎంత చెబుతున్నా వినకుండా అతనిలాగే చెడిపోతూనే ఉంటాం.    
     
  ‘గడ్డీగాదమూ ఎండిన చెట్లూ ఉన్న అడవి అంటుకొన్నప్పుడు, నేలలోని కలుగుల్లో ఉండే జంతువులు నిప్పుకు ఆహుతి కాకుండా ఉండగలుగుతాయి. చుట్టూ తిరిగి ఆనుపానాల్ని ముందే ఆకళించుకొని, చుక్కల జాడలను బట్టి దిక్కుల్ని అర్థం చేసుకోవాలి’ అని..!
  


 భీష్ముడనే పేరు దేవవ్రతుడికి రెండో పేరే అయినా, అదే మనందరికీ తెలిసిన ప్రసిద్ధమైన పేరు. భీష్ముడంటే భయంకరుడని అర్థం. ఏవిధంగా ఇతను భయంకరుడు? దేవవ్రతుడు తన తండ్రి మనోబాధను తీర్చడానికి రాజ్యాధికారాన్ని విడిచిపెట్టి, వివాహాన్ని కూడా చేసుకోనని భీష్మమైన ప్రతిజ్ఞ చేసిన మీదట, భీష్ముడనే పేరు స్థిరపడిందని చెబుతారు. ఉన్నతోన్నతమైన పదవిని విడిచిపెట్టడమూ కామాన్ని సహిస్తూ వివాహానికి దూరంగా ఉండటమూ రెండూ చాలా దొడ్డ ప్రతిజ్ఞలే. అయితే, అవి ఎవరికి భయాన్ని పుట్టిస్తాయి? అబ్బో, ఎంత కష్టమైన ప్రతిజ్ఞ చేశాడని అబ్బురపడతాం తప్ప, మనకు దానివల్ల భయం ఎందుకు కలుగుతుంది?
  
  తండ్రి చెప్పకుండానే ఆయనకు కావలసినది చేసిన వైనంలో రాముడితో భీష్ముణ్ని సరిపోల్చవచ్చు. కానీ రాముణ్ని భీష్మవ్రతం చేపట్టాడని ఎవరూ అనలేదు. రాముడూ రాజ్యాధికారాన్ని వదిలిపెట్టాడు; పద్నాలుగేళ్లు అడవుల్లో ఉన్నాడు. భీష్ముడు ఏళ్లతో ప్రమేయం లేకుండా శాశ్వతంగానే సింహాసనానికి దూరమయ్యాడు. పైగా రాజ్యంలోనే సింహాసనానికి దగ్గరగానే ఉంటూనే, దూరంగా ఉన్నాడు. అలాగే రాముడిది నాతిగల పద్నాలుగేళ్ల బ్రహ్మచర్యం; భీష్ముడిది పెళ్లిలేని జీవితాంత బ్రహ్మచర్యం. అందుకే రాముడిది భీష్మవ్రతమనకుండా దేవవ్రతుణ్నే భీష్ముడని అంటారు.
  
  భీష్ముడు, ఇరవైయొక్క సార్లు నేలమీద క్షత్రియుల్లేకుండా చేసిన పరశురాముణ్నే ఓడించిన ధనుర్విద్యాపారంగతుడు. తమ్ముడు విచిత్రవీర్యుడికి పెళ్లిచేద్దామని కాశిరాచకన్నెల స్వయంవరానికి తానే స్వయంగా వెళ్లాడు. స్వయంవరానికి వచ్చిన రాజులనందర్నీ గడ్డిపరకల మాదిరిగా తీసేసి, రాచకన్నెల్ని రథం ఎక్కించుకొని తెస్తూ, అడ్డుపడిన రాజుల్ని కూడా మట్టికరిపించాడు. ఆ ముగ్గురు ఆడపిల్లల్లో అంబ అనే పెద్దమ్మాయిని ప్రేమించి పెళ్లి చేసుకొందామని ఉబలాటపడి వచ్చిన సాల్వుణ్ని కూడా భంగపరిచి ప్రాణాలతో విడిచిపెట్టాడు.
  
  తీరా ఇంటికి వచ్చిన తరవాత, అంబ తన ప్రేమకథని చెప్పి సాల్వుడి దగ్గరికి పంపించమని అడిగింది. సరే, అంబికా అంబాలికల్ని ఇద్దరినీ విచిత్రవీర్యుడికిచ్చి పెళ్లి చేశారు. అతనేమో ఆ పెళ్లాల రంధిలో మునిగిపోయి రాజయక్ష్మ రోగాన్ని తెచ్చుకొని ఏడేళ్లలోనే చచ్చిపోయాడు. అతిసంభోగంతో రాజయక్ష్మం వస్తుందన్నది ఇక్కడి పాఠం. అతను పోయిన తరువాత, సత్యవతి భీష్ముణ్ని అంబికా అంబాలికలతో కాపరం చేసి పిల్లల్ని కనమంది. కానీ ధర్మానికి కట్టుబడినవాడు గనక ఆ పనికి అతను ఒప్పుకోలేదు.
  
  ఇక అంబ విషయానికి వస్తే... ఆమెను పెళ్లిచేసుకోవడానికి ససేమిరా అన్నాడు సాల్వుడు. భీష్ముడి మీద కక్షకట్టిన అంబ... పరుశురాముడి సాయాన్ని కోరింది. అయితే క్షత్రియులందర్నీ పనిగట్టుకొని మరీ నాశనం చేసిన పరుశురాముణ్నే ఓడించిన జగజ్జెట్టి భీష్ముడు. ఇక అంబ, దెబ్బతిన్న పాముకి మల్లే కసితో తపస్సు చేసింది. శివుడి వరాన్ని పొంది, చితిలో ఆ శరీరాన్ని ఆహుతి చేసుకొని, ద్రుపద మహారాజుకు కూతురుగా పుట్టింది. ఆ రాజు కూతురికి మగదుస్తులు వేసి మగవాడిగా పెంచడమేగాక, హిరణ్యవర్మ కూతురికిచ్చి పెళ్లి కూడా చేశాడు. మామగారు అగ్గి గుగ్గిలమై దండెత్తడానికి వస్తున్నాడని తెలిసి, శిఖండి ఒక వనంలోకి పారిపోయింది. ఆ వనాన్ని స్థూణాకర్ణుడనే యక్షుడు పరిపాలిస్తూ ఉండేవాడు. అతనితో గోడు చెప్పుకొంది. ‘గండం గడిచేంతదాకా నా మగతనాన్ని నీకు బదలాయిస్తాను. నీ మామగారు తృప్తిపడి వెళ్లిపోగానే తిరిగి నా పుంస్త్వాన్ని నాకు ఇచ్చేద్దుగానిలే’ అని ఒడంబడిక చేసుకొని శిఖండిని మగవాడిగా చేశాడు.
  
  సత్యవతితో పెళ్లికాగానే సంతోషించిన శాంతనుడు గంగాపుత్రుడైన భీష్ముడికి స్వచ్ఛంద మరణమనే వరాన్నిచ్చాడు. కానీ భగవంతుడు అఘటనఘటనా సమర్థుడు. ఎన్నెన్ని వరాలనైనా పొందనీ చావు ఏదోవిధంగా వచ్చితీరుతుంది. దానికి మార్గాన్ని భీష్ముడే ఏర్పరుచుకొన్నాడు. భీష్ముడికి ఒక వ్రతం ఉంది: ఆడదాన్ని గానీ ముందు ఆడదిగా ఉండి, తరవాత మగవాడిగా మారినవాణ్ని గానీ ఆడదాని పేరుపెట్టుకొన్నవాణ్ని గానీ ఆడదాని రూపమున్నవాణ్ని గానీ చూస్తే బాణాన్ని వేయడు. నిజానికి చైతన్యానికి మగా ఆడా తేడా ఉండదు. అలాగ వేరుతనాన్ని చూడటమే అహంకారమంటే.
  
  కురుక్షేత్ర యుద్ధంలో ఏ రోజుకారోజు పదివేల మందిని చంపుతూ భీకరమైన యుద్ధాన్ని చేస్తూన్న భీష్ముని దగ్గరికి ఓ రోజు రాత్రి ధర్మరాజే వెళ్లి ‘నువ్వెలాగ చచ్చిపోతావో నువ్వే చెప్పాలి’ అని వింతైన కోరిక కోరాడు. అప్పటికే చాలా విసుగెత్తి ఉన్నాడు భీష్ముడు. ‘శిఖండిని అడ్డుపెట్టుకొని అర్జునుడు బాణాలు వేస్తే నేను ప్రతిగా బాణాల్ని వేయను గనక నేను పతనమైపోతాను’ అని తన చావును తానే చెప్పుకొన్నాడు. అలాగ బాణాలు గుచ్చుకోగా అంపశయ్య మీదనే పడుకొని ఇంకా కొన్నాళ్లు బతికే ఉన్నాడు. చివరికి యుద్ధమైపోయిన తరవాత, అందర్నీ చంపిన పాపానికి కుమిలిపోతూ ఉన్న ధర్మరాజును తీసుకొని శ్రీకృష్ణుడు వచ్చి ఎదురుగా కూర్చొని, ధర్మాల్ని చెప్పించాడు భీష్ముడి చేత. ఆ పని చేసిన తరవాత ఎదురుగా శ్రీకృష్ణమూర్తిని ధ్యానం చేస్తూ బొందిని వదిలిపెట్టాడు భీష్ముడు.
  అసలైన భీష్మత్వం!
  
  పాండవులకు జయం విషయంలో భీష్ముడంటేనే భయం. మనం ఇంతకుముందే భీష్ముడు ఆభాసచైతన్యమని, అంటే, అహంకార చైతన్యమని చెప్పుకొన్నాం. జూదంలో ద్రౌపదిని గెలుచుకొని దుర్యోధనుడు దుశ్శాసనుడి చేత జులుం చేయడానికి సిద్ధపడ్డప్పుడు, ఇంతటి భయంకరుడన్న పేరున్న ఈయనగారు కిక్కురుమనలేదు. సింహాసనాన్ని కాపాడటానికి వ్రతంబూనితే మాత్రం అధర్మం జరుగుతూంటే చూస్తూ ఊరుకోవడం గానీ నామమాత్రంగా మంచి చెప్పి ఊరుకోవడం గానీ ఎంతటి యోద్ధనయినా భయపెట్టే ఇతనికి తగనే తగదు. ఇతను ధర్మాలన్నీ ఎరిగినవాడే; ధర్మాలను చెప్పగలిగినవాడే; వినకపోతే చెవి మెలిపి మరీ వినేలాగ నిర్బంధపెట్టగలిగిన కురువృద్ధుడూ మహాశూరుడూను.
  
   రాజ్యాన్ని కాపాడటమంటే, సింహాసనం మీద ఉన్నవాణ్ని కాపాడటం మాత్రం కాదు. రాజ్యం ధర్మపరంగా ఉండాలంటే, సింహాసనం మీద ఉన్నవాడు కూడా ధర్మంగా ఉండాలి. సింహాసనం మీద అధర్మపరుడుంటే, అతన్ని కాపాడటం చాలా అపరాధం. కానీ దుర్యోధనుడూ శకునీ దుశ్శాసనుడూ కర్ణుడూ మరీ పేట్రేగి ప్రవర్తిస్తూంటే, ఇంతటి మహాధనుర్ధారీ వాళ్లను కట్టడి చేయలేదు. ద్రోణుడంటారా ఒక రాజోద్యోగి, అతని భయాలు అతనికుంటాయి. కానీ భీష్ముడు వాళ్లందరికీ తాతేకాదు, అతని మాటంటేనే అందరికీ హడలు. కయ్యానికి పదేపదే కాలుదువ్వుతూన్న దుర్యోధనుడికి ఎన్నిసార్లు చెప్పినా వినకపోతే ఈ కురువృద్ధుడు అంతకన్నా మించి మరేమీ చేయలేదు. అప్పుడైనా, ధర్మం ఎటువైపు ఉందో తెలిసిన ధర్మవేత్త పాండవులవైపుకు వెళ్లకుండా దుర్యోధనుడికొమ్మే కాశాడు. అంచేతనే భీష్ముడు అహంకార రూపమయ్యాడు.
  
  ఈ యుద్ధం వెనక ఉన్న మానసికమూ ఆధ్యాత్మికమూ అయిన స్వరూపాన్ని చూస్తే, భీష్మమైన అహంకారమే బుద్ధిమంతులైన పాండవుల ధర్మప్రవర్తనకు గండికొట్టడానికి ఎదురై నిలుచుందని అర్థమవుతుంది. అదే, అంతస్సులో ఆత్మచైతన్య సామ్రాజ్యాన్ని తిరిగి స్థాపించడానికి ప్రయత్నం చేసే అంతశ్శక్తుల గుండెల్లో అతి గుబులు పుట్టిస్తూ ఉండేది. పతంజలి చెప్పిన ‘అస్మిత’ అనే క్లేశం ఇదే. ‘అస్మి’ అంటే ‘నేనున్నాను’ అని అర్థం. దాని భావమే ‘అస్మిత’. లోపలున్న భగవంతుడి ప్రతిబింబమైన ఆత్మను మరిచిపోయి, తనను శరీరమూ మనస్సులకు సంబంధించిన పరికరాలతో ఒకటిగా అనుకోవడమే అహంకారం. ఇదే కురువృద్ధుడు. దీనికి మామూలు అర్థం కౌరవుల్లో పెద్దవాడని. కానీ అసలైన అర్థం ‘సృష్టి మొదలైన దగ్గర్నుంచీ అనాదిగా ఉంటూనే ఉన్న ప్రాపంచికుడు’ అని. మొత్తం సృష్టి అంతా ఇతని వ్యక్తిగతమైన బలం మీదనే ఆధారపడి ఉంటుంది.
  
  ఎప్పుడూ మారిపోతూ ఉండే మన ఆలోచనలూ ఇంద్రియాల అనుభవాలూ అనేవాటి వెనక మారకుండా ఉండే చైతన్యం తాలూకు ఏకత్వమే అహంకారం. ‘నేను ఆలోచిస్తున్నాను, నేను రాస్తున్నాను, నేను చూస్తున్నాను, నేను వింటున్నాను, నేను బాధపడుతున్నాను, నేను సుఖిస్తున్నాను’ అనే రకరకాల మార్పుల వెనక వాటికన్నిటికీ కర్త అయినదే అహంకారం. ఈ అనుభవాలకు ప్రభువైన ‘నేను’ నిజానికి ఈ ఆలోచనల కన్నా వేరైనవాడే. కళ్లు చూడలేనప్పుడు, కళ్లను మాత్రమే గుడ్డి అనవలసింది పోయి, ‘నేను గుడ్డివాణ్ని’ అని తనకే గుడ్డితనాన్ని ఆపాదించుకోవడం తప్పేగదా... కళ్లు పోయినంతమాత్రాన మనం నాశనమైపోవటం లేదు. కానీ ప్రతివాడూ అనుభవాన్నీ అనుభవించేవాణ్నీ కలిపేస్తూ ఉంటాడు. ఈ అహంకారం చనిపోవాలంటే, కళ్లు మూసుకొని, లోపలికి చూపును తిప్పి, అక్కడున్న మహాచైతన్యాన్ని తదేకంగా ధ్యానం చేయాలి; ఆ చైతన్యంతో ఒకటైపోవాలి. భీష్ముడు శ్రీకృష్ణమూర్తిని ఎదురుగా చూస్తూ ఆ మూర్తిని ధ్యానపథంలో ఉంచుకొనే ప్రాణాలను వదిలిపెట్టేడంటే ఇదే అర్థం. అహంకారాన్ని జయించాలంటే ధ్యానమొక్కటే మార్గం. లేకపోతే అహంకారం చావనే చావదు.