ఉమ్మడి ఆదిలాబాదు జిల్లా ఆసిఫాబాద్‌ మండలం జోడేఘాడ్‌ సంకెనపల్లి గ్రామంలో 1900లో కొమురం భీం జన్మించినాడు. భీంకి 15 ఏండ్లు ఉన్నప్పుడే అతని తండ్రిని అటవీ అధికారులు చంపివేశారు. భీం కుటుంబం సాగుచేస్తున్న భూమిని ‘‘సిద్దిభి’’ అనే జాగిర్దార్‌ తనకు వదిలి పెట్టాల్సిందిగా బెదిరించాడు. ఎక్కడికి పారిపోయి బ్రతకాలి ఎందుకు భయపడాలి. ప్రళయ ఘర్జనలో భీంలో ధిక్కారస్వరం ప్రతిధ్వనించింది. సిద్దిభి తలౖపై కట్టెతో గట్టిగా కొట్టాడు. సిద్దిభి అక్కడే చనిపోయాడు.  పోలీసులు భీంనీ వేటాడారు. దీంతో అస్సాంలో ఏళ్ల పాటు అజ్ఞాత జీవితం గడిపాడు. బాభి ఝారి చుట్టు పక్కల తన నాయకత్వంలో ఉన్న 12 గ్రామాల్లో మా గ్రామం మా స్వరాజ్యం అనే నినాదాన్ని అబ్దుల్‌ సత్తార్‌ అనే తాలుక్‌ దారుతో ఒప్పించడానికి చేసిన ప్రయత్నం విఫలమైంది. అక్కడ నుంచి సుర్దాపూర్‌కి తిరిగి వచ్చి పెత్తందారి వ్యవస్థ కింద నలుగుతున్న తన జాతి విముక్తి కోసం ‘జల్‌ జంగల్‌ జమీన్‌’ తమదే అంటూ గర్జించాడు. స్వయం పాలన 12 గ్రామాలతో స్వతంత్ర గోండు రాజ్యం కావాలని ఆసిఫాబాద్‌ కలెక్టర్‌తో చర్చలు జరి పాడు. పరిష్కారం దొరకలేదు. దీంతో నిజాం రాజును కలవడానికి హైదరాబాద్‌ వెళ్ళాడు కానీ నిజాం నుంచి అనుమతి దొరకలేదు ఇక గెరిల్లా పోరాటంతోనే నిజాం సైన్యాన్ని ఎదుర్కోవాలి అని నిర్ణయించుకున్నాడు. దట్టమైన అడవుల్లో ఉన్న ‘జోడే ఘాట్‌’ గుట్టల్లో గెరిల్లా అర్మీని తయారు చేశాడు. భీంతో చర్చలు జరిపినప్పటికీ ఫలించకపోవడంతో  భీంని అంతం చేస్తే తప్ప తిరుగుబాటు ఆగదని నిజాం సర్కార్‌ భావించింది. భీం దగ్గర హవల్దార్‌గా పనిచేసే కుర్దు పటేల్‌ని లోబరుచుకుని భీం స్థావరాన్ని బ్రిటిష్‌ ఆర్మీ సహాయంతో అర్ధరాత్రి సమయంలో చుట్టుముట్టింది. 3 రోజుల సుదీర్ఘ పోరాటంలో అలసిన భీం గెరిల్లాలపై నిజాం సైన్యం ఒకసారి గుంపుగా విరుచుకపడి కొమురం భీం గుండెల్లో బుల్లెట్‌ దింపారు. ఆదివాసీల ఆశయాల సాధనే భీంకి ఇచ్చే ఘన నివాళి.  వ్యాసకర్త:  పెనుక ప్రభాకర్, ఆదివాసీ రచయితల సంఘం(తెలంగాణ). 

సాక్షి, హైదరాబాద్‌: నాడు నిజాం సంస్థానంలో వేడుకలు జరిగితే ఆహ్వాన పత్రాలు ఎక్కడ ముద్రించే వారో తెలుసా..? నిజాం ఫర్మానాలు ఎక్కడ ప్రింట్‌ అయ్యేవో తెలుసా..? ఇప్పుడంటే ప్రింటింగ్‌లో కొత్తకొత్త టెక్నాలజీలు దూసుకొస్తున్నాయి.. మరి నాడు ఏ టెక్నాలజీ వాడారు? మన భాగ్యనగరంలో ప్రింటింగ్‌ శకం ఎప్పుడు మొదలైంది? సరిగ్గా 125 ఏళ్ల కిందట హైదరాబాద్‌లో తొలి ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌ ప్రారంభమైంది. దాని పేరు షమ్‌సుల్‌ ఇస్లాం ప్రెస్‌. 1892లో డిసెంబర్‌ నెలలో అప్పటి ప్రముఖ మార్కెట్‌ అయిన ఛత్తాబజార్‌లో దీన్ని ప్రారంభించారు. నేడు అదే ప్రాంతంలో ఒకటి కాదు రెండు కాదు.. 300కుపైగా ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌లు ఏర్పాటయ్యాయి. ఇలా ఒకేచోట ఇన్ని ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌లు ఉండటం, వాటి ద్వారా వేలాది మందికి ఉపాధి పొందడం దేశంలోనే కాదు ప్రపంచంలోనే మరెక్కడా లేదనడం అతిశయోక్తి కాదు! విజిటింగ్‌ కార్డు మొదలుకొని... వెడ్డింగ్‌ కార్డులు, బ్రోచర్లు, ఫ్లెక్సీలు, బ్యానర్లు, బ్యాడ్జీలు, ఐడెంటిటీ కార్డులు, కంపెనీలకు లోగోలు, పుస్తకాలు, క్యాలెండర్ల ప్రింటింగ్‌.. ఇలాంటి వాటన్నింటికీ ఛత్తాబజార్‌ చిరునామాగా మారింది. అఫ్జల్‌గంజ్‌ నుంచి చార్మినార్‌ వెళ్లే దారిలో మదీనా చౌరస్తాకు ఎడమ వైపున ఉన్న గల్లీలోకి ప్రవేశించగానే ఈ ప్రింటింగ్‌ ప్రపంచం స్వాగతం పలుకుతుంది. మాన్యువల్‌ స్క్రిప్ట్‌తో వస్తే చాలు తెలుగు, హిందీ, ఉర్దూ, అరబీతోపాటు ఇతర భాషల్లోకి అనువాదాల పని కూడా ఇట్టే పూర్తవుతుంది. ఇక్కడి ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌లలో వార, పక్ష, మాస, దినపత్రికలు అచ్చువుతుండటం గమనార్హం. వేల కుటుంబాలకు జీవనోపాధి ఛత్తాబజార్‌ ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌లలో దాదాపు 5 వేల మంది ప్రత్యక్షంగా, పరోక్షంగా ఉపాధి పొందుతున్నారు. వీరంతా ప్రింటింగ్, బైండింగ్, స్క్రీన్‌ ప్రింటింగ్‌ తదితర విభాగా ల్లో పని చేస్తున్నారు. ఇక్కడ కొంతకాలం పనినేర్చుకుంటున్న యువకులు తర్వాత తమ ప్రాంతాల్లో సొంతంగా ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌లు ఏర్పాటు చేసుకుని తమ కాళ్లపై తాము నిలబడుతున్నారు. ఉర్దూ భాషలో ఛత్‌ అంటే పైకప్పు. ఇక్కడున్న కమాన్‌లపై ఛత్‌లు ఉన్నాయి. అలాగే పూర్వం ఇక్కడి చిన్నచిన్న దుకాణాలపైన గుడారాల్లాంటి కప్పులు ఉండేవట. దీంతో ఈ బజార్‌కు ఛత్తాబజార్‌ అని పేరొచ్చిందని చెబుతారు.  షమ్‌సుల్‌ ఇస్లాం.. తొలి ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌.. సరిగ్గా 125 ఏళ్ల కిందట షమ్‌సుల్‌ ఇస్లాం పేరిట నగరంలో తొలి ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌ వెలిసింది. దీన్ని  ప్రారంభించిన సయ్యద్‌ గౌసుద్దీన్‌.. ఆ రోజుల్లో కాతిబ్‌ ( క్యాలీగ్రాఫీ) రాసేవారు. నిజాం సంస్థానంలో వేడుకలు జరిగినప్పుడు ఆహ్వాన పత్రికలతోపాటు ఫర్మానాలు కూడా రాయించే వారు. రాయడానికి అవసరమైన కలం, ఇంక్‌లను కొనేందుకు తరచూ బొంబాయి వెళ్లేవారు. ఈ క్రమంలో అక్కడున్న ప్రెస్‌లను చూసి హైదరాబాద్‌లో 1892లో ప్రింటింగ్‌ ప్రెస్‌ ఏర్పాటు చేశారు. తర్వాత ఇందులోనే నిజాం కార్యాలయానికి సంబంధించిన దాదాపు అన్ని దస్తావేజులు ముద్రించే వారు. నిజాం నవాబు మీర్‌ ఉస్మాన్‌ అలీఖాన్‌ వివాహ ఆహ్వాన పత్రాలను కూడా ఇక్కడే ముద్రించారు. మాదే తొలి ప్రెస్‌ 125 ఏళ్ల కిందట మా తాత ఈ ప్రెస్‌ను ప్రారంభించారు. ఆ రోజుల్లో ఆయన కాతిబ్‌ రాసేవారు. ముంబై నుంచి ప్రెస్‌కు సంబంధించిన మొత్తం సామగ్రి తెచ్చి దీన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ఆయన తర్వాత మా నాన్న మీర్‌ ఖమురొద్దీన్‌ నడిపారు. ఇప్పుడు నేను ఈ ప్రెస్‌ను కొనసాగిస్తున్నా. – మీర్‌ అహ్మద్‌ అలీ, షమ్‌సుల్‌ ఇస్లాం ప్రెస్‌ ఇది లిథో ప్రింటింగ్‌ టెక్నాలజీ. చాలా పురాతన విధానం. ఇందులో తొలుత బటర్‌ పేపర్‌పై ప్రింట్‌ తీస్తారు. తర్వాత ఆ పేపర్‌ను ప్లేట్‌పై అతికించి ఇలా వేడి చేస్తే పేపర్‌పై ఆక్షరాలు ప్లేట్‌పై అచ్చవుతాయి. తర్వాత ప్లేట్‌ను మిషన్‌కు అనుసంధానించి ప్రింట్లు తీస్తారు. నగరంలో అచ్చయిన మొట్టమొదటి చార్మినార్‌ చిత్రం


 దిల్లీ నుంచి వచ్చిన దక్కన్ పాలకులతో కొన్ని తరాల కిందట వలస వచ్చారు కాయస్థులు. నిజాంలకు కుడి భుజంగా వ్యవహరిస్తూ జనహితంగా విధి నిర్వహణ చేయడం వారి ప్రత్యేకత. భవానీ ప్రసాద్, కిషన్ ప్రసాద్‌లు అందుకు ఉదాహరణ. ప్రజలపట్ల సమభావన చూపే పాలకుల వారసుడు ప్రజాహితానికి దూరమైతే ఒక ఆదర్శ కాయస్థుడు ఎలా ఉంటాడు? ఏడో నిజాం హయాంలో 1918లో నగరంలో జన్మించిన రాజ్ బహదూర్ గౌర్‌లా ఉంటాడు !
  
  ‘రాజ్’ ప్రతిభావంతుడైన విద్యార్థి. స్కాలర్‌షిప్‌లతో 1934లో రీడింగ్ రూమ్, గ్రంథాలయం ఏర్పరచిన జిజ్ఞాసి. 1939లో హైదరాబాద్‌లో కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ సభ్యుడు. మరుసటి సంవత్సరం కామ్రేడ్స్ అసోసియేషన్ సభ్యుడు. 1941లో మెడికల్ కాలేజీ స్టూడెంట్స్ యూనియన్ వైస్ ప్రెసిడెంట్. కాలేజీ మ్యాగజైన్ సంపాదకుడు. సమాజం రోగగ్రస్తమైనపుడు దేహ చికిత్స కంటే దేశ చికిత్సే ప్రధానమైందని భావించిన కోవలోని వాడు డాక్టర్ రాజ్ ! లక్ష్యసాధనకు ట్రేడ్ యూనియన్ వాహికగా భావించాడు. ఆల్ హైదరాబాద్ ట్రేడ్ యూనియన్ కాంగ్రెస్ (ఏహెచ్‌టీయూసీ)కు ఉర్దూ కవి మగ్దూం మొహియుద్దీన్ అధ్యక్షుడు, రాజ్‌బహదూర్ గౌర్ వ్యవస్థాపక ప్రధాన కార్యదర్శి. 1946 అక్టోబర్ 17న ఏహెచ్‌టీయూసీ నిర్బంధ వ్యతిరేక దినం పాటించింది. రజాకార్ల చేతిలో కీలుబొమ్మలా ఉన్న నిజాం ప్రభుత్వం ఉద్యమకారులపై విరుచుకుపడింది. తెలంగాణ అంతటా కమ్యూనిస్టులను, ఆర్య సమాజీకులను ముమ్మరంగా అరెస్ట్ చేసింది. నవంబర్ 15న సహచరులతో రాజ్ అరెస్టయ్యాడు.
  
  నిజాం ‘పంటి’నుంచి జారాడు
  ‘విశ్వసనీయ కుటుంబం నుంచి వచ్చిన విద్రోహి’ అంటూ గౌర్‌పై నిజాం సర్కార్ కుట్రకేసు మోపేందుకు రంగం సిద్ధం చేస్తోంది. బయట ముఖ్యమైన పనులెన్నో ! తాను లోపల ఉండటమేంటి ? ఇది రాజ్ ఆలోచన ! తనకూ, సహచరుడు జవాద్ రజ్వీకి తరచూ జ్వరం వస్తోందని జైలర్‌కు చెప్పాడు. ఇరువురి ఆరోగ్యంలో లోపం కన్పించలేదన్నాడు డాక్టర్ బంకట్ చందర్. అయినా, డెంటిస్ట్‌కు చూపించమన్నాడు. ఏడో నిజాం పేరుతో ఏర్పడిన ఉస్మానియా ఆస్పత్రిలో డెంటల్ విభాగం అధిపతి డా.మోరిస్ ఎక్విప్‌మెంట్‌ను జైలుకు తరలించడం వీలు కాదు కాబట్టి రోగులను ఆస్పత్రికి తీసుకు రమ్మన్నాడు. 1947 మే 7వ తేదీ, ఉస్మానియా వెనుక గేట్ నుంచి ఎస్కార్ట్ పోలీసులు ‘పేషెంట్స్’ను దవాఖానాలోకి తీసుకెళ్లారు. ఆ రోజు జయప్రకాష్ నారాయణ్ హైదరాబాద్ విచ్చేస్తున్నారు. ఎక్కువ మంది పోలీసులు సెక్యూరిటీలో ఉన్నారు. చాలా మంది కామ్రేడ్స్ పథకం ప్రకారం డెంటిస్ట్ దగ్గర క్యూ కట్టారు. డాక్టర్ దగ్గరకు పోలీసులు వెళ్లకూడదని అభ్యంతరాలు పెట్టారు. లోపలకు వెళ్లిన రాజ్ ద్వయం డాక్టర్ పరంజపే సహకారంతో క్లినిక్ వెనుక గేటు నుంచి బేగంబజార్‌కు ఉడాయించారు. స్టార్ట్ చేసి ఉన్న కారులో ఆసిఫ్‌నగర్‌కు, అక్కడ కారు మార్చి, అజ్ఞాతవాసానికీ వెళ్లిపోయారు! నాలుగేళ్ల తర్వాత 1951 ఏప్రిల్ 24న రాచకొండ అడవుల్లో ఒక చెరువులో నీరు తాగుతుండగా అరెస్టయిన రాజ్ బహదూర్ 13 నెలలు జైలులో గడిపారు. చిత్రహింసలను పంటి బిగువున భరించిన రాజ్, తన మూల గదిలో సహచర ఖైదీలతో సాహితీ చర్చలు జరిపేవాడు. ఆ గది పేరు ‘షాస్ కార్నర్’!
  
  ‘పోరాటం’పై పశ్చాత్తాపం లేదు!
  పోలీస్ చర్య తర్వాత తెలంగాణ సాయుధపోరాటాన్ని ఆపాలని విశ్వసించిన వ్యక్తుల్లో రాజ్ ముఖ్యుడు. అప్పటి పరిస్థితుల్లో ఎర్రకోటపై మువ్వన్నెల జెండాను గౌరవించడమే సబబు అని భావించారు. తర్వాత కాలంలో స్టాలిన్ సాయుధపోరాటాన్ని విరమించాల్సిందిగా సూచించడం కాకతాళీయమే కావచ్చు! వ్యక్తిగతంగా తాను విబేధించినా, సాయుధపోరాట  మార్గాన్ని ఎంచుకున్న పార్టీ నిర్ణయాన్ని రాజ్ నిబద్ధతతో అనుసరించేవాడు! మీ జీవితాన్ని వెనక్కు తిరిగి చూసుకుంటే ఎలా ఉంది అని 2011లో తాను చనిపోవడానికి రెండేళ్ల క్రితం అడిగాను. ‘చాలా సందర్భాల్లో మేం వింతగా ప్రవర్తించాం. మూర్ఖంగానూ! దానర్థం పశ్చాత్తాపపడాల్సిన రీతిలో వ్యవహరించాం అని కాదు. తెలంగాణ  సాయుధపోరాటం మూడు ప్రవాహాల సంగమం! ఆర్థిక స్థితిగతులు-రాజకీయాల-సాంస్కృతిక అంశాలు ప్రజలను అతలాకుతలం చేశాయి. ఆ పరిస్థితుల్లో యువత ఆ పోరాటంలో చేరడం అనివార్యం! తమ కష్టాలు తొలగనంతకాలం రూపం ఏదైనా ప్రజలు ఉద్యమిస్తూనే ఉంటుంది’ అన్నారు. తొమ్మిది పదుల వయసులోనూ ఆయనలో తడబాటు లేదు!
  
  చిక్కడపల్లిలో ‘చమేలీ కా మండ్వా’!
  కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ పోరాట విరమణను ప్రకటించింది. పోరాట కాలంలో పరిచయమైన బ్రిజ్‌రాణిని రాజ్ వివాహం చేసుకున్నారు. ఇప్పుడేం చెయ్యాలి? ఎక్కడుండాలి ? ఒక సమస్య దారి చూపింది! చిక్కడపల్లి నాలా దగ్గర ఒక మురికివాడ ఉంది. అధికారులు అక్కడి పేదవారి నివాసాలను ఖాళీ చేయిద్దామనుకున్నారు. బ్రిజ్‌రాణి అడ్డుకుంది. తమతో కలసి ఉండాల్సిందిగా మురికివాడ ప్రజలు కోరారు. అలా రాజు-రాణి ఒక ఇంటివారయ్యారు! రష్యాలో వైద్యం చదివిన వీరి కుమార్తె తమారా 1982లో అదే స్థలంలో చిన్న పక్కా ఇల్లు నిర్మించారు. రాజ్ ఆ ఇంటిని ‘చమేలీ కా మండ్వా’ అనేవాడు. తన స్నేహితుడు మగ్దూం మొహియుద్దీన్ కవిత పేరది! ‘చా చా చా’ సినిమాలోని ఆపాటను యూట్యూబ్‌లో (www.youtube.com/ watch?v=_A-BAt4k2gU) ఆలకించండి!
  
  తమారా కన్నీరు ! పన్నీరు !!
 తండ్రి గురించి కుమార్తె చెప్పిన ఒక సంఘటన ఆసక్తికరం. ఎనిమిదేళ్ల తమారా తండ్రిని ఎందుకో కొంత పైకం అడిగింది. ‘లేదు వెళ్లు’ అని రాజ్ అంటుండగా.. అదే సమయంలో అక్కడికి ఒక సందర్శకుడొచ్చాడు. తమారాకు ‘రూపాయి’ ఇచ్చాడు. ‘జీవితంలో నాన్న చేత చెంపదెబ్బ తిన్నది ఆ ఒక్కసారే..’ అంది తమారా చెమర్చిన కళ్లతో ! అప్పుడు నాన్న పార్లమెంట్ సభ్యుడు. ఏదో ‘పని’ని ఆశించి అతడు వచ్చాడని కొన్నేళ్ల తర్వాత నాన్న వివరిస్తే కానీ నాకు అర్థం కాకపోవడం సహజమే కదా ! ‘కుటుంబం ఆర్థిక ఇబ్బందుల్లో ఉన్నప్పుడు ‘మగ్దూం మామూ’ ఆదుకునేవాడు. బేటీ నీకేం కావాలని అడిగి మరీ ఇప్పించేవాడు. మామూను కోరిన ఖరీదైన వస్తువులు నోట్ బుక్ లేదా ఐస్‌క్రీమ్ అన్నప్పుడు తమారా కన్నుల్లో ఎంత మెరుపో..!
  
  స్నేహం పూచిన పువ్వులు
  ఉర్దూ భాషకు చేసిన సేవలకు గాను 1991లో రాజ్ ‘బహదుర్‌షా జాఫర్’ అవార్డు పొందారు. పురస్కారంతో పాటు పాతికవేల రూపాయలు అందుకున్నారు. ఇంత పెద్దమొత్తాన్ని ఏం చేద్దాం అని కుమార్తెను రహస్యంగా అడిగారు రాజ్! తీర్చాల్సిన అప్పులను గుర్తు చేసింది తమారా ! అప్పులు పోగా మిగిలిన పదివేల రూపాయలను మగ్దూం ట్రస్ట్‌కు అందజేశారు రాజ్ ! మగ్దూం కంటే రాజ్ పదేళ్లు పెద్ద. ‘మగ్దూం నా గురువు, స్నేహితుడు, వల్లభుడు’ అనేవారు రాజ్. ఇరువురూ కలసి పాడుకున్నారు. మధుపానం చేశారు. ఉద్వేగం చెందారు. మగ్దూంను తలచుకోని రోజు రాజ్ జీవితంలో లేదు. రాజ్-మగ్దూంలు హైదరాబాద్‌లో పూచిన ఒకే కొమ్మ పువ్వులు. మగ్దూం పరిమళాలు మరోసారి...