బ్రిజ్‌మోహన్ మిశ్రా.. అందరూ గౌరవంగా పిలిచుకునే బిర్జూ మహారాజ్! కథక్‌కు కదులుతున్న రూపం!  ఈ శాస్త్రీయ నృత్యాన్ని సరికొత్త ప్రయోగాలతో సామాన్యులకూ దగ్గర చేశాడు.. కళ.. వసుధైక కుటుంబ భావనకు ఓ వారధి అని రుజువు చేశాడు.. ఆ దిగ్గురువు కళాకృతి నిర్వహిస్తున్న కృష్ణకృతి ఆర్ట్ ఫెస్టివల్‌లో తన అందెల సవ్వడి వినిపించడానికి హైదరాబాద్ విచ్చేశాడు. ఆ ములాఖాత్ ముచ్చట్లు...                  
 ..:: సరస్వతి రమ
  
 మా మామయ్య రామ్‌కిషన్ శుక్లా (సవతి తల్లి తమ్ముడు) ఇక్కడి మ్యూజిక్ అకాడమీలో కథక్ టీచర్. అలా హైదరాబాద్‌తో నాకు అనుబంధం ఉంది. అదీగాక నా స్వస్థలమైన లక్నోకి, హైదరాబాద్‌కి చాలా పోలికలున్నాయి. ఇక్కడా ఉర్దూ ప్రధానం.. మాకూ ఉర్దూ ప్రధాన భాషే. నా చిన్నప్పుడు మా ఇంట్లో ఉర్దూనే మాట్లాడే వాళ్లం. మా అమ్మ పెళ్లయి నానమ్మ వాళ్లింటికొచ్చాక.. వాళ్లంతా ఉర్దూ మాట్లాడుతుంటే.. నేను ముస్లిం ఇంట్లో పడ్డానా ఏంటీ అనుకుందట. దానికితోడు మా నాన్న నానమ్మను ‘అమ్మీజాన్’, తాతయ్యను ‘అబ్బా’ అని పిలిచేసరికి (నాన్న నానమ్మను చివరి వరకు అలాగే పిలిచేవారు) ఆమె అనుమానం బలపడింది.
 
 దాంతో  ఆ రాత్రి నానమ్మ వాళ్లు వండిన వంటలను తినక బయటి నుంచి తెప్పించుకొని తిని నిద్రపోయిందట. తెల్లవారే దేవుడి హారతులు, శంకు నాదం,  ఘనఘన గంటల మోతతో మెలకువ వచ్చిందట అమ్మకి. ఈ చప్పుళ్లు ఎక్కడి నుంచి వస్తున్నాయని పనమ్మాయిని అడిగిందట. ‘ఎక్కడి నుంచి ఏంటమ్మా.. మనింట్లోవే.. పైన పెద్దయ్యగారు పూజ చేస్తున్నారు’ అని చెప్పేసరికి అప్పుడు నమ్మకం కుదిరిందట ఇది హిందువుల ఇల్లే.. మా అత్తగారు హిందువులే అని. ఒక్క భాషే కాదు.. తెహ్‌జీబ్ (సంస్కృతి) కూడా అలాంటిదే. హిందూముస్లిం ఐక్యతే హైదరాబాద్ సంస్కృతి.
 
 అదే తెహ్‌జీబ్ లక్నోలోనూ కనిపిస్తుంది. మొహర్రం పదిహేను రోజులు  కాళ్లకు గజ్జెలు కట్టనివ్వకుండా ప్రాక్టీస్ చేయించేవారు నాన్నగారు (అచ్చన్ మహారాజ్). అలాగే హోలీ రోజు ముస్లింలూ మాతో కలిసి రంగులాడేవారు. ఏ పండుగలైనా కలిసే చేసుకునేవాళ్లం. ఇవన్నీ లక్నో, హైదరాబాద్‌కున్న పోలికలు. అందుకే హైదరాబాద్‌కి రావడమంటే నాకు మా ఇంటికొచ్చినట్టే. ముంబై, కోల్‌కతా వెళ్తే ప్రోగ్రామ్ అయిపోగానే అక్కడ ఉండాలనిపించదు. కానీ ఇక్కడికొస్తే.. వెళ్లాలనిపించదు. వెళ్లినా పదేపదే రావాలనిపిస్తుంది.
 
 ఈ నేల అలాంటిది. అద్భుతమైన శక్తి ఉంది దీనికి. సాధారణంగా సౌత్ ఇండియాలో భరతనాట్యం, కూచిపూడి, కథాకళి,  మోహినీ ఆట్టం లాంటి వాటికున్నంత ఆదరణ కథక్‌కు లేదు. కానీ హైదరాబాద్.. మొదటి నుంచీ ఈ నాట్యాన్ని పోషిస్తోంది. అందుకే హైదరాబాద్‌లోనూ నా శిష్యులు (రాఘవరాజ్ భట్, మంగళాభట్) కథక్ పరంపరను అద్భుతంగా కొనసాగిస్తున్నారు. ఇవన్నీ ఈ ఊరుతో నాకున్న అనుబంధాన్ని బలపరుస్తున్నాయి.
  
 కథక్.. కామన్ మ్యాన్
 
 నాట్యమైనా, సంగీతమైనా.. ఏ కళ అయినా సామాన్యుడిని చేరితేనే సాఫల్యం అయినట్టు. అప్పుడే ఆ కళ కలకాలం వర్ధిల్లుతుంది. అందుకే నేను శాస్త్రీయ కథక్‌తో ప్రయోగాలు చేశాను. డ్యాన్స్ డ్రామా రూపంలో ఆవిష్కరించాను. అపూర్వ ఆదరణ పొందింది. ఈ రోజు నా శిష్యగణం  చైనా, జపాన్ మొదలు అమెరికా, ఆస్ట్రేలియా దాకా అంతటా ఉన్నారు. కళ.. ప్రపంచంలోని మనుషుల మధ్య దూరాలను చెరిపి వసుధైక కుటుంబంగా మారుస్తుందని చెప్పడానికి ఇంతకన్నా రుజువేం కావాలి!
 
 అన్నీ ఇష్టమే కూచిపూడి, భరతనాట్యం, కథాకళి, ఒడిస్సీ.. లాంటి అన్ని నృత్యరీతులూ ఇష్టమే. అసలైన జానపద  నాట్యమంటే కూడా.. అంటే ఫిల్మీవాలా జానపదం కాదు అసలైన జానపద నాట్యం.. చాలా ఇష్టం. అన్నిటినీ ఆస్వాదిస్తా. కళాకారులందరితో మంచి అనుబంధం ఉంది.  వెంపటి చినసత్యం కూచిపూడి గ్రామంలో  తన డ్యాన్స్ స్కూల్‌ను నాచేతే ప్రారంభం చేయించారు. ఇక ఒడిస్సీ నాట్యాచారుడు కేళూ బాబా (కేళూ చరణ్ మహాపాత్రా) నాకు అత్యంత ఆప్తుడు. ‘బిర్జూ మనిద్దరం కలిసి రాధాకృష్ణులుగా అభినయించాలి. నేను రాధగా.. నువ్వు కృష్ణుడిగా’ అన్నాడు. అభినయించాం. మేం చేసిన ఆ ఫ్యూజన్  (ఒడిస్సీ, కథక్) చూసిన ప్రేక్షకులు మైమరిచిపోయారు. ఆత్మానందంతో వాళ్ల కళ్లల్లో నీళ్లు తిరిగాయి.
  
 సినిమాకు కొంచెం దూరమే..
 
 మా ఇంట్లో మా చిన్నాన్న (లచ్చు మహారాజ్) ఒక్కరే సినిమా వైపు వెళ్లారు. అయినా సినిమాల కోసం ఎక్కడా తన నాట్యాన్ని పలుచన చేయలేదు. మొఘల్ ఏ ఆజం, పాకీజా, తీస్రీ కసమ్‌లాంటి ఎన్నో సినిమాలకు కొరియోగ్రఫి అందించారు. అదీ క్లాసికల్‌వేలోనే. నేనూ కొరియోగ్రఫి చేశాను దిల్‌తో పాగల్ హై, దేవదాసు, విశ్వరూపం లాంటి కొన్ని సినిమాలకు. విశ్వరూపం సినిమాకు నాకు జాతీయ అవార్డూ వచ్చింది. అయినా సినిమా డ్యాన్స్‌కు నేను కొంచెం దూరమే. ఇప్పుడు సంజయ్‌లీలా భన్సాలీ ‘భాజీరావ్ మస్తాన్’ సినిమాలోనూ దీపికా పదుకొనే నటించే ఓ పాటకు కొరియోగ్రఫి చేయమని అడుగుతున్నారు. చూడాలి. ఏమైనా నా కథక్‌ను సినిమా ఫ్రేమ్‌లో ఇమిడ్చే కన్నా విశాలమైన వేదిక మీద ప్రదర్శించడమే ఎక్కువిష్టం. కథక్ కోమలత్వాన్ని అంతే లాలిత్యంగా బోధించడమే నాకు ఆసక్తి.
  
 ఆత్మస్నానం
 
 నాట్యమే నా జీవితం.. నా జీవితమే నాట్యం. ఇది నాకో తపస్సు. ఇంతకు మించి నాకు మరో లోకం లేదు. ఈ జన్మకి.. మరుజన్మకి.. జన్మజన్మకి! వచ్చే జన్మలో కూడా కథక్ కళాకారుడిగానే పుట్టాలని కోరుకుంటున్నా. ఆ మాటకొస్తే ప్రతి వ్యక్తీ ఏదో ఒక కళను నేర్చుకోవాలి. అది ఆ వ్యక్తిని పరిపూర్ణుడిగా  తీర్చిదిద్దుతుంది. ఒక ఉదాహరణ చెప్తాను.. పట్నాలో శివనారాయణసింగ్ అని ఓ మిత్రుడుండేవాడు. ఆయన డాక్టర్. సితార్ బాగా వాయిస్తాడు. పేషంట్లనూ చూస్తూ స్ట్రెస్ ఫీలయినప్పుడల్లా కన్సల్టెంట్ గది పక్కనే ఉన్న ఇంకో గదిలోకి వెళ్లి కాసేపు సితార్ వాయించి రిలాక్స్ అయి మళ్లీ పేషంట్లను చూడ్డానికి వచ్చేవాడు. కళ.. రోజూవారి ఒత్తిళ్ల నుంచి ఎంత విశ్రాంతినిస్తుందంటే.. ఆత్మస్నానం చేసినంత! జీవన పరమార్థం కూడా అదేకదా!
  


 మల్లికా సారభాయ్.. కూచిపూడికి, భరతనాట్యానికి కేరాఫే కాదు స్వతంత్రతకు ప్రతీక! కళను పోరాట సాధనంగా మలచుకున్న ఆర్టిస్ట్! భయమెరుగని గళానికి భౌతిక రూపంలా కనిపించే ఆమె కళాకృతి నిర్వహిస్తున్న కృష్ణాకృతి ఆర్ట్ ఫెస్టివల్‌లో నృత్యప్రదర్శన ఇవ్వడానికి హైదరాబాద్ వచ్చారు. ఈ సందర్భంగా మల్లిక మనసులోని మాటలు కొన్ని..
  ..:: సరస్వతి రమ
  
 నా చిన్నప్పుడు మా అమ్మ (మృణాళిని సారభాయ్)లో చాలామంది గ్లామర్ చూస్తే.. నేను ఆమె హార్డ్‌వర్క్ చూసేదాన్ని. ఆ కష్టాన్ని చూసే జీవితంలో డ్యాన్సర్ కావొద్దు అనుకున్నాను. అమ్మ ఒత్తిడి చేయడంతో ‘దర్పణ’ ఇన్‌స్టిట్యూట్‌లో డ్యాన్స్ నేర్చుకోక తప్పలేదు. డ్యాన్సర్ కావొద్దని అనుకుని థియేటర్‌లో జాయిన్ అయ్యాను. సంగీతం నేర్చుకున్నాను. ఎంబీఏ చేశాను. ఎకనామిస్ట్ అయ్యాను. అన్నీ తిరిగాక హఠాత్తుగా ఓ డిప్రెషన్ ఆవహించింది. నాకేం కావాలి? నేనేం చేస్తున్నాను? అనే మథన. అప్పుడు మనసు తన మాట వినిపించింది నీ లక్ష్యం నాట్యమే.. నువ్వు డ్యాన్సరే కావాలి అని. అలా మళ్లీ డ్యాన్స్ దగ్గర ఆగాను.
 
 అవుట్ స్పోకెన్
 
 నా చిన్నప్పుడు అమ్మ తన డ్యాన్స్ ప్రోగ్రామ్స్ కోసం ఎప్పుడూ టూర్లు వెళ్లేది. నాన్నా (విక్రమ్ సారభాయ్) సైంటిస్ట్‌గా బిజీ. ఇంట్లో నేను, తమ్ముడు (కార్తికేయ) ఉండేవాళ్లం. ఇలా కాదని నాన్న ఓ నియమం పెట్టాడు. మాకు పన్నెండేళ్లు వచ్చేవరకు తనో, అమ్మో ఇద్దరిలో ఎవరన్నా విధిగా మాతో ఉండేట్టు. సో.. అమ్మకెప్పుడూ ప్రోగ్రామ్స్ ఉండేవి కాబట్టి నాన్న మాతో ఉండేవాడు. అప్పుడే నాన్న ‘సమాజం చెప్పినట్టు నడుచుకునే వాళ్లుంటారు. నేనూ, మీ అమ్మ.. అలాంటి వాళ్లకు భిన్నం. మాకు నిజమనిపించిందే మేం చేస్తాం. కానీ మాలాంటి వాళ్లను సమాజం మెచ్చదు. నువ్వే నిర్ణయించుకో.. సమాజం చెప్పినట్టు వినాలా లేక.. నీకంటూ ఓ పంథానేర్పర్చుకోవాలా అని’ అన్నారు. నాలుగు రోజుల తర్వాత నాన్న దగ్గరకు వెళ్లి చెప్పాను.. ‘నాకంటూ ఓ పంథా ఏర్పరచుకుంటాను’ అని. నాటి నుంచి నాకు సత్యమనిపించిందే చేస్తున్నాను. దీనివల్ల చాలా ఎదురుదెబ్బలు తిన్నాను. అయినా మారలేదు. ఇదే విలువలను నా పిల్లలకూ నేర్పాను.
  
 స్వతంత్ర మనుషులు లేరు..
 
 ఈరోజు స్వేచ్ఛ, స్వాతంత్య్రాలు కేవలం స్త్రీలే పొందట్లేదు అంటున్నారు. కాని అవి పురుషులకూ లేవంటున్నాన్నేను. పద్దెనిమిదేళ్ల కుర్రాడు ఇంటర్ పూర్తయ్యాక ‘తనకు నచ్చింది చదివే స్వేచ్ఛతో ఉన్నాడా ? తన అభిరుచిని ఆస్వాదించుకునే స్వాతంత్య్రాన్ని పొందుతున్నాడా? లేడు. ఇక్కడ ఆడవాళ్లం కనీసం ఒక పంజరంలో ఉన్నాం.. మనకు స్వేచ్ఛకావాలి అన్న జ్ఞానంతోఅయినా ఉన్నారు. కానీ పురుషుడికి ఆ జ్ఞానం కూడా లేదు. పంజరంలో ఉండి కూడా స్వేచ్ఛగా ఉన్నాననే భ్రమల్లో బతుకుతన్నాడు.
  
 కళ.. భాష
 
 సమాజంలో లింగ వివక్షను రూపుమాపడానికి  కళను భావప్రకటన భాషగా మార్చి 30 ఏళ్లుగా పోరాడుతున్నాను. మా ప్రదర్శనల ద్వారా ప్రతి తల్లికి, అత్తకి చెప్తున్నాం.. వాళ్ల వాళ్ల కూతుళ్లను, కోడళ్లను స్త్రీలుగా కాకుండా మనుషులుగా  చూడమని. గౌరవించమని. దర్పణలో ట్రైన్ అయ్యే ప్రతి అబ్బాయికి స్త్రీని సాటి మనిషిగా గౌరవించాలనే స్పృహను  కల్పించే ప్రయత్నం చేస్తున్నాం.
  
 హైదరాబాద్‌తో..
 
 నా మీద ఈ నగరం ఇన్‌ఫ్లుయెన్స్ చాలా గొప్పది. నా కూచిపూడి గురువు సీఆర్ ఆచార్యులు హైదరాబాదీ అయినా.. అహ్మదాబాద్‌లో స్థిరపడ్డారు.  ఆయనను మేం మాస్టర్జీ అనేవాళ్లం. మా అమ్మ టూర్స్‌కి వెళ్లినప్పుడు నన్ను, తమ్ముడిని మాస్టర్జీ ఇంట్లో ఉంచేది. ఆయన మెదడు కంప్యూటర్ కన్నా చురుకైంది. ఆయన వరకట్నాన్ని, స్త్రీ మీద జరుగుతున్న హింసను చాలా వ్యతిరే కించేవాడు. మా ఇద్దరి కోసం ఆయన బ్రౌన్‌కలర్ పేపర్‌తో పెద్ద ఆల్బం ఒకటి తయారు చేశారు. దాంట్లో ప్రతి పౌరాణిక క్యారెక్టర్ డిస్క్రిప్షన్ ఉండేది. ఆ క్యారెక్టర్స్‌కు కాంటెంపరరీ సిట్యుయేషన్‌ను జోడించి మాకు కథలు చెప్పేవారు. వాలి క్యారెక్టర్‌తో పర్యావరణాన్ని బోధించేవారు.
 
 ఏకపాత్రాభినయం, డ్యాన్స్, డైలాగ్స్ ఇలా అన్నిటిని అన్ని రూపాల్లో చేసి చూపించేవారు. మాకది త్రీడీ ప్రెజెంటేషన్‌లా ఉండేది. అది మాకు లాజికల్ థింకింగ్ నేర్పింది. ఆయన కూచిపూడికున్న ఫోక్ ఎలిమెంట్‌ను కాపాడారు. నా కూచిపూడి డ్యాన్స్‌లో కూడా అదే ఉంటుంది. ఇదంతా హైదరాబాద్ మాస్టర్జీ ఇచ్చిన విద్య. అంటే ఇన్‌డెరైక్ట్‌గా హైదరాబాద్ ఇన్‌ఫ్లుయెన్సే కదా. నాకు హైదరాబాదీల మీద ఓ కంప్లయింట్ కూడా ఉంది (నవ్వుతూ). ఈ ఊరిని ఎంతగానో ప్రేమించే నన్ను ఓ నాలుగేళ్లుగా ఇక్కడివాళ్లు మరచిపోయారు. పిలవట్లేదు. తేల్చుకోవాలి ఎందుకో (నవ్వుతూ)!