తాజ్‌మహల్‌ నిర్మాణం వెనుక గొప్ప కళాచాతుర్యం ఉన్నట్లే కొన్ని పేలవమైన కల్పనలూ ఉన్నాయి. ప్రపంచంలో మరెక్కడా ఇలాంటి అపురూపమైన నిర్మాణం జరగకుండా తాజ్‌మహల్‌ను నిర్మించిన వారి చేతులను షాజహాన్‌ నరికించాడన్నది మనం వింటూ వస్తున్న ఒక కల్పన. గత డిసెంబరులో ప్రధాని మోదీ వారణాసిలో కాశీ విశ్వనాథ ధామ్‌ను ప్రారంభించిన సందర్భంగా పారిశుధ్య కార్మికులపై పూలజల్లు కురిపించినప్పుడు... ‘నాటి రాజు షాజహాన్‌ కార్మికుల చేతులను నరికిస్తే.. నేటి రాజు నరేంద్ర మోదీ కార్మికులపై పూలవర్షం కురిపించారు’ అంటూ సోషల్‌ మీడియాలో పోస్టులు వెల్లువెత్తాయి. అలా ఒక అవాస్తవానికి మళ్లీ పిలకలు బయల్దేరాయి.  తాజ్‌మహల్‌ నిర్మాణం ఎలా సాగిందనేది చేతిరాతతో అరబిక్‌ లిపిలో పొందుపరిచి ఉన్న సమాచారం ఆధారంగా అర్థమౌతుందని యునెస్కో పేర్కొంది. తాజ్‌ గోపుర సమాధి, లోపలి వెలుపలి భాగాలను నిర్మించడానికి తాపీ పనివాళ్లను, రాళ్లు చెక్కేవారిని, మణులను పొదిగేవారిని,  చిత్రకారులను, శిల్పకళా నిపుణులను ఆ కాలంలోనే షాజహన్‌ తన మొత్తం సామ్రాజ్యం నుండి, ఇంకా.. మధ్య ఆసియా, ఇరాన్‌ నుండి రప్పించారు. తాజ్‌ మహల్‌ ఇండో–ఇస్లామిక్‌ నిర్మాణ శైలికి గొప్ప తార్కాణమని యునెస్కో కీర్తించింది. తాజ్‌ నిర్మాణ కార్మికులకు, కళాకారులకు ఇచ్చిన జీతభత్యాలు, నెలసరి వేతనాలలో షాజహాన్‌ గొప్ప ఉదారతను ప్రదర్శించినట్లు కూడా నాటి జమాఖర్చుల పుస్తకాలను బట్టి తెలుస్తోంది. ఉదా: రాళ్లను చెక్కే అటా ముహమ్మద్‌ అనే నిపుణుడికి నెలకు రూ.500 చెల్లించారు. ఉజ్బెకిస్థాన్‌లోని బుఖారా నుంచి వచ్చిన షాకీర్‌ ముహమ్మద్‌ అనే కట్టుబడి మేస్త్రి నెలకు రూ.400 అందుకున్నాడు. ముల్తాన్‌కు చెందిన తాపీ కార్మికుడు ముహమ్మద్‌ సజ్జాద్‌ నెలకు రూ. 590, లాహోర్‌ నుంచి వచ్చిన ముఖద్వార నిర్మాణ కార్మికుడు చిరంజీలాల్‌కు నెలకు రూ.800 ఇచ్చారు. వాళ్లకు ఇచ్చిన ఈ భారీ మొత్తాలను బట్టి వాళ్లు ఒక్కొక్కరూ ఒక్కో నిర్దిష్టమైన పనికి బాధ్యత వహించేవాళ్లనుకోవచ్చు. చెప్పి చేయించేవాళ్ల చేతులను కానీ, చెప్పింది చేసేవాళ్ల చేతులను కానీ షాజహాన్‌ నరికించారు అనడంలో ఆధారాల మాట అటుంచి, అసలు అర్థమే లేదు. (చదవండి: రాజ్యాంగ పీఠిక ఓ ప్రకటన!) మేస్త్రీలు కాకుండా.. వాస్తుశిల్పులు, చేతిరాత నిపుణులు, నిర్వాహకులు కూడా నిర్మాణంలో పాల్పంచుకున్నారు. వాళ్ల గురించిన వివరాలూ రికార్డులలో ఉన్నాయి. ఇరాన్‌లోని షిరాజ్‌ ప్రాంతం నుంచి తన పెద్ద సోదరుడు అఫ్జల్‌ఖాన్‌తో కలిసి  మొఘల్‌ ఆస్థానానికి వచ్చిన కాలిగ్రాఫర్‌ అమానత్‌ ఖాన్‌ ప్రత్యేక గౌరవ మర్యాదల్ని పొందారు. తాజ్‌ కుడ్యాలపై ఖురాన్‌ శాసనాలను అందంగా లిఖించే మహద్భాగ్యం అతడికి లభించింది. ముంతాజ్‌ సమాధిపై అతడు చెక్కిన అక్షర నగిషీలకు షాజహాన్‌ ముగ్ధుడై అతడికి ‘మాన్సాబ్‌’ అనే బిరుదును ప్రదానం చేశారు. భూమిపై హక్కులు సంక్రమింపజేసే అధికారిగా అది ప్రభువులిచ్చే బిరుదు. అమానత్‌ ఖాన్‌ తాజ్‌మహల్‌పై ఆరేళ్లు పనిచేశారు. సమాధి నగీషీ రాత 1638లో పూర్తయింది. ఆ అత్యంత ప్రతిష్ఠాత్మకమైన పనిలో ఉన్నప్పుడే అతడి వ్యక్తిగత జీవితాన్ని విషాదం స్పృశించింది. లాహోర్‌లో ఉంటున్న అతడి సోదరుడు అఫ్జల్‌ ఖాన్‌ మరణించాడు. అమానత్‌ ఖాన్‌ తను సంపాదించినదంతా వెచ్చించి అఫ్జల్‌కు స్మారక చిహ్నం నిర్మించుకున్నారు. సోదరుడి మరణం తర్వాత కూడా అమానత్‌ తిరిగి ఇరాన్‌ వెళ్లలేదనీ, తాజ్‌మహల్‌ ప్రధాన వాస్తుశిల్పి, తన ఆప్తమిత్రుడు అయిన ఉస్తాద్‌ఖాన్‌ అభ్యర్థన మేరకు ఇక్కడే ఉండిపోయారనీ డబ్లు్య.ఇ. బెగ్లే అనే చరిత్రకారుడు రాశారు. (క్లిక్‌: పుష్కరం కిందే యుద్ధ బీజాలు) మొఘల్‌ చరిత్రలో అనేకమంది రూపకర్తలు, వాస్తుశిల్పులు ఎంతో ప్రాముఖ్యం పొందారు. వారిలో కొందరు తాజ్‌మహల్‌ నిర్మాణానికి పని చేశారు. ఇస్మాయిల్‌ అఫాండి టర్కీలోని ఒట్టోమన్‌ల కోసం గోపురాలను రూపొందించిన ఘనత కలవారు. ఖాజిమ్‌ఖాన్‌ లాహోర్‌కు చెందిన ఒక స్వర్ణకారుడు. తాజ్‌ సమాధి గోపురానికి కాంతులీనే తాపడం చేసినవారు. తాజ్‌మహల్‌ నిర్మాణంలో హస్తకళాకారులు, కార్మికులతో పాటు.. మేధాపరంగా వాస్తుశిల్పులు, సృజనశీలురు అందరూ కూడా షాజహాన్‌ అభిరుచికి, దార్శనికతకు తగ్గట్టుగా పని చేసి ఆయన నుంచి సత్కారాలు, బహుమానాలు పొందారే తప్ప చేతులు పోగొట్టుకోలేదు. ఎలాగో పుట్టి, ఎలాగో కొట్టుకు వస్తున్న వదంతి మాత్రమే అది. వదంతిని పునరావృతం చేయడం అంటే అజ్ఞానాన్నీ, చరిత్రపై అవగాహన లేమినీ ప్రదర్శించుకోవడమే.  – ఎం.సలీమ్‌ బేగ్‌ ఇండియన్‌ నేషనల్‌ ట్రస్ట్‌ ఫర్‌ ఆర్ట్‌ అండ్‌ కల్చరల్‌ హెరిటేజ్‌ (జేకే) ముఖ్యాధికారి


 న్యూఢిల్లీ: ఢిల్లీ నగరం ఒక అద్భుత సౌందర్య నిలయం. మొఘల్ చక్రవర్తుల కాలం కళల నిలయంగా విలసిల్లింది. ప్రపంచ ప్రసిద్ధ కట్టడాలు వెలిసిన ఢిల్లీ వాస్తుశిల్పుల అధ్యయన కేంద్రం. ప్రపంచ వారసత్వ సంపదకు కేంద్రంగా ఉన్న ఢిల్లీలో అనేక కట్టడాలు శిథిలావస్థకు చేరుకుంటున్నాయి. ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రపంచ వారసత్వ వాస్తు సంపదలో ఒకటిగా ప్రకటించిన 16వ శతాబ్దికి చెందిన మొఘల్ చక్రవర్తి హుమాయూన్ సమాధి కూడా ఇదే స్థితికి చేరింది. ఐక్యరాజ్య సమితి వారసత్వ సంపదగా ప్రకటించిన నేపథ్యంలో ప్రభుత్వం ఈ ప్రసిద్ధ కట్టడానికి జీర్ణోద్ధరణ చర్యలు చేపట్టి విజయవంతంగా పూర్తి చేసింది.
  
  పాచీన కట్టడాల పునరుద్ధరణలో నిపుణులయిన అనేకమంది వాస్తు శిల్పులు ఆరేళ్లుగా శ్రమించి పునరుద్ధరణ చేశారు. హుమాయూన్ సమాధి ప్రాంగణంలో 21 వేల చదరపు మీటర్ల మేర సున్నపు ప్లాస్టర్ చేశారు. మరో 5,400 చదరపు మీటర్ల మేర ఇసుకరాయితో కూడిన నగిషీలు చెక్కించారు. 3,700 చదరపు మీటర్ల మేర శిథిలమైన గోపురాన్ని ప్రాచీన రీతిలోనే ఇసుకరాయితో తీర్చిదిద్దారు. అసమాన్య వాస్తు శిల్పకళకు నిలయమైన హుమాయున్ సమాధి నిపుణులైన శిల్పుల చేతిలో తిరిగి జీవకళ సంతరించుకుంది. బుధవారం ఈ కట్టడాన్ని ప్రధాన మంత్రి మన్మోహన్‌సింగ్ జాతికి పునరంకితం చేశారు. 
  
  పునరుద్ధరణ ప్రాజెక్ట్‌కు సారథ్యం వహించిన రితీష్ నంద మాట్లాడుతూ ‘‘ఈ కట్టడం పునరుద్ధరణ ప్రక్రియ చాలా క్లిష్టమైంది. గోపురం నుంచి కారుతున్న నీటిని నిరోధించడం సవాలుగా నిలిచింది. నాడు ఈ కట్టడాన్ని నిర్మించిన శిల్పులకు ఆధునిక సాంకేతిక పరిజ్ఞానం అందుబాటులో లేదు. అందుకే కట్టడంలో సన్నని పగుళ్ల ద్వారా నీరు చేరి కారడం మొదలయ్యింది. దీని కారణంగానే మొఘల్ చక్రవర్తి సమాధి శిథిలమయింది’’ అని వివరించారు. ‘‘పురాతన నిర్మాణానికి ఉన్న లక్షలాది కిలోల సిమెంట్, కాంక్రీట్‌ను తొలగించాల్సి వచ్చింది. పై కప్పు, నేల, ఉద్యానవన గవాక్షాలతో కలిపి మొత్తంగా వేల చదరపు మీటర్ల మేర పాత సున్నపు కాంక్రీట్‌ను తొలిగించి పగుళ్ల మధ్య సందుల్లో తిరిగి సున్నం నింపి నీరు కారకుండా చేశాం. ఈ సమాధి చక్రవర్తి మరణించిన తరువాత తొమ్మిదేళ్లకు 1565లో నిర్మితమైంది. మొఘల్ రాజవంశంలో రెండవ చక్రవర్తి సమాధిని యమునా తీరంలో నిర్మించారు. 1526లో బాబర్‌తో మొదలయిన మొఘల్ సామ్రాజ్యం 1857లో బ్రిటిష్ వలసపాలకుల మీద ప్రకటితమైన తొలి స్వాతంత్య్ర సమర సమయంలో బహుద్దూర్‌షా జాఫర్‌తో ముగిసింది’’ అని వివరించారు.
  
  హుమాయూన్ సమాధి పునరుద్ధరణకు ఆగాఖాన్ ట్రస్టు చొరవతీసుకుంది. 2007లో ప్రారంభమైన పునరుద్ధరణ ప్రక్రియలో తొలిదశలో ప్రాచీన నిర్మాణాన్ని అధ్యయనం చేసి సాధ్యాసాధ్యాలను అంచనా వేశాం. పునరుద్ధరణ క్రమంలో ఈ నిర్మాణంలో ఉన్న పలకలను ప్రయోగం, పరిశీలన  పద్దతిని అనుసరించాము. ఇందుకు నాలుగు సంవత్సరాలు పట్టింది. ప్రత్యేక శిక్షణ అవసరమయింది. ఈ పనిలో ఉజ్బెకిస్థాన్‌లో శిక్షణ పొందిన యువ కళకారులు పాల్గొన్నారు. భారతదే శంలో ఇలాంటి పలకలను తయారు చేసే కళ అంతరించిపోయింది. సమీపంలోని హజ్రత్ నిజాముద్దీన్ బస్తీకి చెందిన యువకులకు ఈ పనిలో శిక్షణ ఇచ్చాము. దీని వలన వారికి ఉపాధి లభించిందని ఆయన వివరించారు.  
  
  ‘‘హుమాయూన్ సమాధి పునరుద్ధరణ చేపట్టిన తరువాత ఈ ప్రాంతంలో మౌలిక వనరులు మెరుగుపడ్డాయి. ఈ ప్రాజెక్ట్ కారణంగా నిర్మాణ నిపుణులకు 2 లక్షల పనిదినాల పనిదొరికింది’’ అని ప్రధాని మన్మోహన్ సింగ్ అన్నారు. పున రుద్ధరణ ప్రక్రియలో భారత పురావస్తు శాఖ, సర్ దోరా బ్జీ టాటా ట్రస్టు, వరల్డ్ మాన్యుమెంట్ ఫండ్, ఫోర్డ్ ఫౌండేషన్  తదితర సంస్థలు పాలుపంచుకొన్నాయి. ఈ సమాధితోపాటు పరిసరాల్లోని ప్రాచీన నిర్మాణాలు నీలా గుంబజ్, ఈషాఖాన్ ఉద్యానవన సమాధి, బూ అలీమా ఉద్యానవన సమాధి, అరబ్‌కీ సరాయ్ ద్వారాలు, సుందర్‌వాలా మహల్, బుర్జ్, చౌసత్ కంభా, హజ్రత్ నిజాముద్దీన్ బౌలీల పునరుద్ధరణ కూడా జరిగింది అని నందా వివరించారు. 
  
  హుమాయూన్ సమాధి పునరుద్ధరణను ప్రశంసించిన రాష్ట్రపతి
  న్యూఢిల్లీ: మొఘల్ వంశపు రెండవ చక్రవర్తి హుమాయూన్ సమాధి పునరుద్ధరణ పనులను రాష్ట్రపతి ప్రణబ్ ముఖర్జీ ప్రశంసించారు. పునరుద్ధరణ పనులకు సారథ్యం వహించిన ఆగాఖాన్ ఫౌండేషన్ చైర్మన్ ఆగాఖాన్‌ను రాష్ట్రపతి భవన్‌కు ఆహ్వానించిన ప్రణబ్‌ముఖర్జీ పునరుద్ధరణ పనులను ప్రశంసించారు. రాష్ట్రపతి భవన్ వెలువరిం చిన ఓ ప్రకటనలో ఈ విషయం వెల్లడించారు. చాందసవాదం, ఒంటెత్తుపోకడలకు వ్యతిరేకంగా హుమాయూన్ సమాధి పునరుద్ధరణ గొప్ప కృషి అని రాష్ట్రపతి ప్రశంసించినట్లు ఆ ప్రకటన వెల్లడించింది. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలలోని వివిధ విభాగాలతో కలిసి పనిచేస్తున్న ఆగాఖాన్ డెవలప్‌మెంట్ నెట్‌వర్క్ కృషి పట్ల రాష్ట్రపతి సంతోషం వ్యక్తం చేసినట్లు ప్రకటన తెలిపింది. ప్రజారోగ్యం, గ్రామీణాభివృద్ధి, సాంస్కృతిక రంగాల్లో ఫౌండేషన్ కృషి పట్ల ఆయన హర్షం వ్యక్తం చేశారని రాష్ట్రపతి భవన్ వర్గాలు తెలిపాయి.