నూట యాభై యేళ్ల ‘సాక్షి’

కవర్ స్టోరీ
 
 ‘సాక్షి’ వ్యాసాల సృష్టికర్త, నాటక రచయిత పానుగంటి లక్ష్మీనరసింహారావు  నూటాయాభయ్యవ జయంతి సందర్భంగా...
 
 ...::: మోదుగుల రవికృష్ణ
 
అది కోలంక సంస్థానం ముఖ్య గ్రామం లక్ష్మీనరసాపురం. దివాణంలో కచ్చేరీ గది. దివాను గారు ఏకాగ్రచిత్తంతో ఏవో కాయితాలు పరకాయిస్తున్నారు. గదిలోకి ఒక పండితుడు ప్రవేశించి ఒక అర్జీ దివాను గారి చేతికిచ్చాడు. తమ వంశం తరతరాలుగా దివాణాన్ని అంటిపెట్టుకొని ఉన్నదనిన్నీ, దివాణం వారి యశోప్రతిష్ఠలకు తమ వంటి పండితులను పోషించడమే కారణమనిన్నీ, జమీందారిణీవారు తనకెన్నో మార్లు ధన సహాయం లోగడ చేసి ఉన్నారనిన్నీ, ఇప్పుడు తన కుమారుని వివాహం తాలూకు యావత్తు ఖర్చున్నూ భరించవలసినదనిన్నీ, అందువలన జమీందారిణీ వారికి శాశ్వత బ్రహ్మలోక నివాసం ప్రాప్తించగలిగినంతటి పుణ్యం లభించగలదనిన్నీ ఆ అర్జీ సారాంశం.  దాఖలు చేసిన అర్జీలో విషయాన్ని ఒక్క నిమిషంలో చదివేసి, ఉత్తర క్షణంలో ‘డసుకు బల్ల’పైని సిరాబుడ్డిలో కలాన్ని ముంచి ‘‘ప్రస్తుతం రాణీ వారికి అంత పుణ్యం జరూరుగా అవసరం లేనందున దరఖాస్తు త్రోసి వేయడమైనది’’ అని రాసేశారు దివాను.
 
మరోసారి అదే దివాను గారు సాయంత్రపు వ్యాహ్యాళికి వెళుతుండగా రాజబంధువైన వెలమ దొరగారు ఎదురుపడ్డారు. ఆయన కించిత్ వైద్యుడు. దివాను గారు ‘వైద్యం ఎలా సాగుతున్న’దని కుశలప్రశ్న వేశారు దొర గారిని. ‘ఇప్పుడు వైద్యం మానేశానండీ. కవిత్వం సాధన చేస్తున్నాను’ అని బదులిచ్చేడాయన. ‘‘ఏదైతేనేమి లెండి, జనాన్ని చంపడానికి’’ అని చురకేశాడు దివానుగారు. ఇలాంటి సంఘటనలు మరికొన్ని జరిగాక ఆశ్రీతుల ఫిర్యాదులు ఎక్కువై రాణీవారు దివానుకు ఉద్వాసన పలికారు. ఆ దివాను పేరు పానుగంటి లక్ష్మీనరసింహారావు పంతులు. ఆయన 11.2.1865 నాడు ప్రభవమొందారు. 1.1.1940 నాడు గతించారు. అంటే ఈ సంవత్సరానికి పానుగంటి జన్మించి 150 యేళ్లు. నిష్ర్కమించి 75 యేళ్లు.
 
పానుగంటి రాజమండ్రి సమీపంలోని సీతానగరంలో వేంకటరమణయ్య, రత్నమ్మ దంపతులకు జన్మించారు. తండ్రి ఆ ప్రాంతంలో పేరుమోసిన ఆయుర్వేద వైద్యుడు. తల్లి ప్రేమకు ఎక్కువ కాలం నోచుకోలేదు పంతులుగారు. 1888 నాటికి బి.ఎ. పూర్తి చేశారు. ఆ రోజులలో అది చాలా గొప్ప అయినప్పటికీ పానుగంటి వారెక్కడా తమ డిగ్రీ గురించి చెప్పుకోలేదు. పెద్దాపురం హైస్కూల్‌లో ఉపాధ్యాయునిగా చేరారు. కొత్తపల్లి జగ్గారావు గారనే వెలమదొర ఆహ్వానం మీద వారి పిల్లలకు ట్యూటర్‌గా చేరి హైస్కూల్ ఉద్యోగం మానేశారు.
 
ఇది మొదలు ఎన్ని ఉద్యోగాలలో చేరారో, ఎన్ని మానేశారో!  ఏ ఉద్యోగంలో ప్రవేశించినా తనని పోషించే ప్రభువుకంటే తను చాలా ఎక్కువ వాడనని అనుకోవడమే కాకుండా యజమానికి కూడా ఆ భావం కలిగేటట్లు చేసేవారు. ఇది ఉభయులకూ క్షేమం కాదని ఉభయులూ తెలుసుకున్న ఫలితంగా పంతులుగారు నూతన ఉద్యోగ ప్రయత్నం చేయవలసి వచ్చేది.
 
1910లో ఆంధ్రసాహిత్య పరిషత్ నాల్గవ వార్షిక సభలు బళ్లారిలో జరిగాయి. ఆ సభలకు ‘నరపతి సింహాసనాధీశు’లగు ఆనెగొంది సంస్థానాధిపతి శ్రీరంగదేవరాయలు అధ్యక్షులు. ఆ సమయంలో రాయలకు, పానుగంటికి పరిచయం కలిగింది. పంతులుగారి బహుభాషా ప్రావీణ్యత, చాకచక్యము, సమయస్ఫూర్తి, హాస్యచతురత రాయలను ఆకట్టుకొన్నాయి. శ్రీరంగ దేవరాయలు కూడా సాహితీ ప్రియులు. దత్త మండలాల రెవెన్యూ శాఖలో పంతులుగారి సమీప బంధువు ఢిల్లీ జగన్నాథరావు డిప్యూటీ కలెక్టర్‌గా పని చేస్తున్నారు. ఆయన్ని  రాయలు సలహా అడిగారు, పంతులు గారిని దివానుగా తీసుకొంటే ఎలా ఉంటుందని. ఆ మీదట ఆనెగొంది దివాను అయ్యారు పానుగంటి.
 
ఆనెగొంది నిజాం సంస్థానంలో జమిందారీ. అక్కడ ఉర్దూ, పర్షియన్ రాజభాషలు. ఇవి నేర్చుకోకపోతే పని సాగదని  శీఘ్రంగా ఆ రెండు భాషలూ నేర్చుకొన్నారు. సంస్థానంలో ముగ్గురు మల్లయోధులు ఉండేవారట. వారి వద్ద సరదాగా మల్లశాస్త్రమూ నేర్చుకొన్నారట. ఇంతా చేసి అక్కడున్నది 15 నెలలు.
 
తరువాత శ్రీకాకుళంలోని ఉర్లాం జమీందారీకి కొద్ది కాలం దివాన్‌గా ఉన్నారు. ఆ కొద్ది కాలంలోనూ కోర్టు వ్యవహారాలను ఒక కొలిక్కి తెచ్చారు. అయినా అక్కడా ఉద్యోగం నిలవలేదు. ఇదంతా పంతులుగారి నిలకడలేనితనం అనుకొంటారేమో? కానేకాదు. భవిష్యత్తులో చాలా నాటకాలు రాయబోయేవాడికి, ఆంధ్ర భాషా సరస్వతికి జిగజిగమెరిసే ఆభరణం ‘సాక్షి’ని సమర్పించబోయేవాడికి, లోకాచారాలలో మత విరుద్ధము, సంఘోపద్రవకరములైన దుష్ర్పవర్తనను బాకా అంత గొంతుతో ఎగతాళి చేయబోయేవాడికి ఎంత లోకానుభవం ఉండాలి, మరెంత దేశం చూసి ఉండాలి, సంఘాన్ని ఎంత సూక్ష్మంగా పరిశీలించాలి! దానికి పూర్వరంగమే పంతులుగారి ఉద్యోగపర్వం.
 
పానుగంటి వారి జీవితంలో పిఠాపురం చివరి జమీందారు మహారాజా శ్రీ రావు వేంకట కుమార మహీపతి సూర్యారావు బహద్దర్ గారిది ప్రముఖ పాత్ర. సూర్యారావు గారికి పంతులు గారంటే చాలా ఇష్టం, గౌరవం. ఎంత ఇష్టమంటే గులాబీ తోటలో ఒంటరిగా పానుగంటివారితో కులాసాగా గంటల కొద్దీ కబుర్లు చెప్పుకొంటూ తిరుగుతూ ఉండేటంత ఇష్టం.
 
సూర్యారావు పిఠాపురం కోటలో ఎన్నో రకాల గులాబీలతో అందమైన తోటను చేయించారు. ఆ తోటలో ఒక్క పూవు కూడా ఎవరూ కోయకూడదు. మద్రాసులో ఒక బంగళాకు పేరు కూడా ‘గులాబి’ అని పెట్టారు (ఒకప్పటి గులాబి ప్రాంగణంలో ప్రస్తుతం గోకులం కాలనీ ఉన్నది). అటువంటి తోటలో పానుగంటివారితో గడపడమే కాకుండా వీడ్కోలు సమయంలో ఒకటిరెండు పువ్వులు స్వయంగా తుంచి ఇచ్చేవారు.
 
సూర్యారావు గారికి రాజ్యానికి రాకముందే పానుగంటి వారితో పరిచయం ఉంది. ఆయన సంస్థాన వారసత్వ దావాలో ఉన్నారు. ఈయన రకరకాల చోట్ల ఉద్యోగాలలో స్థిరత్వం లేకుండా ఉన్నారు. ఇద్దరికీ స్థిమితం చిక్కాక దివాన్‌గానో, అసిస్టెంట్ దివాన్‌గానో పానుగంటి వారిని ఆహ్వానించారు సూర్యారావు. ఇప్పటివరకూ సేవ్యసేవక సంబంధంతో విసిగిపోయిన పంతులుగారు స్నేహ సంబంధం కోరుకున్నారు. ఫలితంగా పిఠాపుర సంస్థాన నాటక కవి పదవి లభించింది. చేయవలసిన పని రాజావారికి ‘‘మిగుల నవ్వు పుట్టించు నాటకములు చేయుట’’, హాస్య ప్రసంగాలతో ఉల్లాసం కలిగించుట. ఇప్పటికి పంతులుగారికి కుదిరిక లభించింది. పిఠాపురంలో రైల్వేస్టేషన్ వద్ద ఉన్న మేడలో నివాసం ఏర్పడింది. శరపరంపరగా అటు నాటకాలు, ఇటు వ్యాసాలు, ఎడాపెడా గ్రాంథిక భాష సమర్థన, వ్యావహారిక భాష నిరసన మొదలయ్యింది. పానుగంటి వారు బి.ఎ. చదివేటప్పుడు షేక్స్పియర్ ఆయనను ప్రభావితం చేశాడు. షేక్స్పియర్ రాసినన్ని నాటకాలు తానూ రాయాలని యువకోత్సాహంలో ప్రతిజ్ఞ చేశాడు. అనుకొన్నట్టే 30 నాటకాలూ రాశారు. వాటిలో కనీసం పదిహేనన్నా ఉత్తమ తరగతికి చెందినవి.
 
పానుగంటి వారు మాధ్వలైనా విశిష్టాద్వైతం వైపు మనసు మొగ్గింది. రాముడు, రామాయణం వారి జీవాతువులు. అందుకే రామాయణం మొత్తాన్ని పాదుకా పట్టాభిషేకము, విజయ రాఘవము, వనవాస రాఘవము, కల్యాణ రాఘవమను పేర్లతో నాలుగు నాటకాలుగా రాశారు. వారి నాటకాలతో భక్తిరసం పరాంకోటినందుకొన్నది రాధాకృష్ణ నాటకంలో. నిలువెల్లా హాస్యం నిండి ఉన్నది కంఠాభరణం నాటకంలో. రంగస్థలంపై ఆదరణ చూరగొన్నది పాదుకా పట్టాభిషేకం. వీరి నాటకాలలో ఎక్కువ భాగం ప్రదర్శనకు అనుకూలంగా ఉండవని రంగాభిజ్ఞుల అభిప్రాయం.
 
వీటికంటే ఇప్పుడు పంతులుగారి ప్రతిష్ఠను నిలబెడుతున్నవి సాక్షి వ్యాసాలు. అయితే వాటి మీద పంతులు గారికి చిన్నచూపు ఉండటం చిత్రం.
 
‘‘సంఘదురాచార నిర్మూలన కరంబులును, పండిత పామర జనరంజకంబులును, సరస హాస్యాద్భుత రసమయంబులును, గంగా ఝరీ ప్రతీకాశ ధాటీ విరాజితంబులును, అమృత మాధురీ ధురీణంబులును, అపూర్వ భావ భాసురంబులును, జ్ఞాన దాయకంబులును, హర్ష దాయకంబులును’’ అగు సాక్షి వ్యాసాల గురించి పంతులు గారేమన్నారో తెలుసా? ‘‘నా కీర్తిని ఎప్పటికైననూ నిలుపునది నా నాటకములే. ఎడమ చేతితో రాసి పాఱవైచిన సాక్షి వ్యాసములు కావు’’ అన్నారు. సినిమాల్లో తండ్రిచే వెళ్లగొట్టబడిన కొడుకే చివర రెండు రీళ్లలో తండ్రిని ఆదుకొన్నట్లు పంతులుగారిని ఇంకా సంఘం మరచిపోలేదంటే కారణం వారు నిరాదరణ చూపిన సాక్షి వ్యాసాలే.
 
ఇవి ఆంధ్రపత్రిక సారస్వతానుబంధంలో ప్రతి శనివారం పడుతుండేవి. వీటి ప్రచురణ వెనుక చిన్నకథ ఉంది. శతక కవుల చరిత్రకారుడు వంగూరి సుబ్బారావు పానుగంటి వారికి స్నేహితుడు. కాశీనాథుని నాగేశ్వరరావు పంతులు గారికి సన్నిహితుడు. ‘‘మన పత్రికకు ఏదైనా రాయకూడదా’’ అని నాగేశ్వరరావు గారు సుబ్బారావుని అడిగారు. ‘‘ఇది వరలో సువర్ణలేఖ పత్రికలో (ఇది తణుకు నుండి వెలువడేది. పానుగంటి వారి మేనల్లుడు ద్రోణంరాజు వెంకట రమణారావు సంపాదకుడు) సాక్షి వ్యాసాలు పడుతుండేవి కదా. నా స్నేహితుడు రాశాడవి. వాటిని మన పత్రికలో పునఃప్రారంభించుదామని అడుగుదాము’’ అన్నారు.
 
కాశీనాథునికి పానుగంటివారంటే దురభిప్రాయం లేదు కానీ సదభిప్రాయం మాత్రం లేదు. నోరు, కలమూ రెండూ దురుసనీ, మొండి మనిషనీ, పైగా సంస్థానం సర్వీసులో ఉన్నవాడు సమయానికి ‘మేటరు’ పంపుతాడా అని నాగేశ్వరరావుగారి సందేహం. సుబ్బారావు ఇద్దర్నీ వొప్పించారు. అలా సువర్ణలేఖలోనూ, ఆంధ్రపత్రికలోనూ కలిపి 143 వ్యాసాలు రాశారు పానుగంటి.
 సాక్షి వ్యాసాల పద్ధతిని, ఉధృతిని పేరాలలో వర్ణించడం కంటే శ్రీశ్రీ పదాలను స్మరించడం మేలు.
 లక్ష్మీనరసింహారావు పానుగంటి
 సాక్షి వ్యాసాలు చదవడం మాననంటి
 ఎంచేతంటే వాటిలో పేనులాంటి
 భావానికాయన ఏనుగంటి
 రూపాన్నియ్యడం నేనుగంటి.
 పంతులుగారు మనస్తత్వశాస్త్రం బాగా చదివారు. వ్యాకరణం, తర్కం, జ్యోతిష్యం, ఆయుర్వేదం మరింత బాగా తెలుసు. అందుకే ఆయన నాటకాలలో, సాక్షి వ్యాసాలలో ఆయా శాస్త్రాల సంగతులు గాలి కబుర్లలా కాకుండా సంప్రదాయవేత్తలా ప్రశంస తెస్తారు. అదే సమయంలో వాటిలో ఉండే వైరుధ్య అంశాలను ప్రస్తావించి ఎగతాళి చెయ్యకా మానరు.
 
1911 నుండి 1930 వరకు ఆయనకు యోగకాలం. రెండవ శ్రీనాథుడా అన్నట్లు బతికారు. ఖర్చుకు పిఠాపురంలో కోట తరువాత పంతులుగారి మేడే అని వాడుక వచ్చింది.  కాలాంతరంలో సూర్యారావుగారికి, పంతులుగారికి విభేదాలు పొడసూపాయి. దీనికి పంతులుగారి నాలుకవాడి ప్రధాన కారణం. నెలకు 120 రూపాయల జీతం, దసరా ఉత్సవాలలో 116 రూపాయల యీనాం, రాజ కుటుంబంలో శుభకార్యాల సమయంలో 1116 రూపాయల ప్రత్యేక బహుమానం పానుగంటికి అందేవి. ఇవి కాక పంతులు గారి పుస్తకాలన్నీ రాజావారే అచ్చు వేయించి 100 ప్రతులు తాను తీసుకొని 900 ప్రతులు పంతులుగారికిచ్చేవారు.
 
హఠాత్తుగా ఈ మర్యాదలన్నీ తగ్గిపోయాయి. వేతనం 60 రూపాయలయ్యింది. అది కూడా లోగడ ఎప్పుడో తీసుకొన్న మొత్తానికి సగం విరగ్గొట్టబడి 30 రూపాయలు చేతికి వచ్చేవి. ఆ 30తో కూడా ఆ రోజులలో బాగానే వెళ్లదియ్యవచ్చు. కానీ ఖర్చుకి అలవాటుపడిన చెయ్యి ఊరుకొంటుందా? ఈ సంక్షోభంలో ఉన్మాదం కలిగింది. అందుకే సాక్షి వ్యాసాల చివరి భాగాలలో ఉన్మత్తుని ఉపన్యాసాలు ఎక్కువగా ఉంటాయి. గిరీశం గురజాడ ప్రతిరూపం అంటుంటారు. పంతులుగారి కంఠాభరణం నాటకంలో కృష్ణారావు పాత్ర తన గురించి ఇలా చెప్పుకొంటాడు.
 
‘‘నా మనస్సునందన్ని రసములున్నవి. సదాచారమున్నది. వ్యభిచారమున్నది. భక్తియున్నది. రక్తియున్నది. వైరాగ్యమున్నది. పామరత్వమున్నది. నా మనస్సృష్టి వైఖరి యట్టిది’’. ఈ విధమైన ద్వంద్వ వ్యక్తిత్వం పంతులుగారిలో పుష్కలంగా ఉంది. కృష్ణారావు పాత్రలోనే కాక దశరథ పాత్రలో కూడా పంతులుగారు కనిపిస్తారు. పిల్లలంటే అమిత ప్రేమ. ఆయనకు ఐదుగురు కుమారులు, ఇద్దరు కూతుళ్లు. సంతానాన్ని విడిచి ఉండలేని ప్రేమ వారి ఎదుగుదలకు ఆటంకమయ్యింది కూడా.
 
రాజావారి అనుగ్రహం తప్పిన తరువాత వారి సప్తతి ఉత్సవం 1935, ఏప్రిల్ 28న పిఠాపురంలో చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం గారి అధ్యక్షతన తూతూమంత్రం కంటే కాస్త వైభవంగా జరిగింది. అప్పటికి వారి మానసిక పరిస్థితి అదుపు తప్పి ఉంది. కుటుంబ వ్యవహారాలు తల్లకిందులయ్యాయి. అటువంటి స్థితిలో కూడా సహజ హాస్యధోరణిని ఆయన వదిలిపెట్టలేదు. ఉత్సవాలలో ఏవో బహుమతులు ఇవ్వబోతుంటే ‘‘ఉన్న ఒక మతిపోయి నేనేడ్చుచున్న ఈ సందర్భములో బహు‘మతు’లేల?’’ అని చమత్కరించారు.
 
‘వేళాకోళాల పంతులు’, ‘వెక్కిరింపుల పంతులు’ అని సమకాలీనులు చాటుమాటుగా సణుక్కొన్న పానుగంటి లక్ష్మీనరసింహారావు గురించి నేను రేఖా మాత్రంగా పరిచయం చేస్తున్నాను. వారి రచనలు చదివి సంఘ సంస్కరణ ప్రియత్వం, స్త్రీ జనాభ్యుదయ కాంక్ష, విద్యాసాంస్కృతిక రంగాలలో అభివృద్ధి జరగాలనే కోరిక, పాశ్చాత్య నాగరికతా వ్యామోహానికి గురికాకూడదనే హెచ్చరిక, మాతృభాషాభిమానం, స్వస్థాన వేషభాష ప్రియత, కుహనా  దేశభక్తులను దుయ్యబట్టడం, సత్ప్రవర్తన పెంచుకోవాలని ఆశించడం, బాహ్యాడంబరాలు కాకుండా అంతశ్శుద్ధితో కూడిన దైవభక్తి ఉండాలనే వాంఛ; తదితరమైన పంతులుగారి ఉత్తమ భావజాలాన్ని రసజ్ఞులైన పాఠకులు గ్రహిస్తారని ఆశపడుతున్నాను.
 (వ్యాసకర్త తెలుగు లెక్చరర్. ఈయన సంపాదకత్వంలో కథకుడిగానూ పానుగంటి ప్రతిభను వెల్లడించే పుస్తకాన్ని ‘మిత్రమండలి’ ప్రచురిస్తోంది.)
 
తిరిగి అప్పజెప్పిన శతకం

పంతులుగారికి అఖండమైన జ్ఞాపకశక్తి ఒక వరం. కొత్తపత్తి జగ్గారావు గారింట్లో వారి పిల్లలకు ట్యూటరుగా ఉండే రోజులలో, ఒక కవి వచ్చి, తాను రాసిన శతకాన్ని జగ్గారావు గారికి వినిపిస్తున్నాడు. పిల్లలకు పాఠం చెబుతున్న పంతులుగారు ఒక చెవి ఇటు వేసి ఉంచారు. కొద్ది రోజులకు కవి వచ్చి ‘‘అగ్ని ప్రమాదం జరిగి ఇల్లు, దానితో పాటు శతకమూ తగలబడిపోయాయని గోడు మన్నాడు. పంతులుగారు ఓదార్చి ఆనాడు తాను విన్న శతకాన్ని తిరిగి చెబుతూ కవి చేత రాయించారట.

కూచి నరసింహ గారు పిఠాపురం హైస్కూల్ ప్రధానోపాధ్యాయుడు, పానుగంటి వారికి ప్రాణ స్నేహితుడు. ఒకసారి ఇద్దరూ మద్రాసులో అనిబిసెంట్ ఉపన్యాసం విన్నారు. బసకు వచ్చిన తరువాత కూచివారు అనిబిసెంట్ ఉపన్యాసాన్ని ఒకటే పొగడుతూ మరలా ఆ ఉపన్యాసం వింటే ఎంత బాగుండునని అనుకొంటుంటే ఆయన్ని కూర్చోబెట్టి పానుగంటి వారు పొల్లుపోకుండా ఆ ఉపన్యాసం అంతా అప్పచెప్పి ప్రాణమిత్రుణ్ని సంతోషపెట్టారట.
 
పానుగంటి మేధోసృష్టి ‘సాక్షి’ సంఘం
 
సత్యపురంలో (ఈ ఊరెక్కడుందో పానుగంటికి మాత్రమే తెలుసు) తపాలా కచేరీకి ఎదురుగా, పరీధావి సంవత్సర మాఖ బహుళ చతుర్దశీ శివరాత్రి గురువారం నాడు లింగోద్భవ కాలంలో (క్రీ.శ. 6.3.1913) సాక్షి సంఘాన్ని పానుగంటి ఆవిర్భవించేశారు. అంటే ఆ రోజు సువర్ణలేఖ పత్రికలో తొలి సాక్షి వ్యాసం అచ్చయిందన్నమాట. నేటికి నూట రెండేళ్ల క్రితం.
 
చిత్ర విచిత్రాతివిచిత్ర మహా విచిత్రములైన ప్రాపంచిక చర్యలను విమర్శించి చూపడానికి, మన మెట్లా ఉన్నామో మనకు చెప్పడానికి, పుట్టిందీ సాక్షి సంఘం. ఇందులో సభ్యులు ఐదుగురు.
 
మొదటివాడు కాలాచార్యులు. ప్రాణాల మీద తీపి వల్ల ఏ వనితా వివాహం చేసుకోకపోవడం వల్ల ఇంకా బ్రహ్మచారిగానే ఉన్నాడు. సత్ప్రవర్తన కలవాడు. యధార్థ వాది.
 
రెండవవాడు జంఘాల శాస్త్రి, సాక్షి సంఘ ప్రధాన ఉపన్యాసకర్త, శరీరంలో మిగతా అవయవాలు లేవు. ఉన్నదొక్కటే, నోరు... అనుకొనేంత వాచాలుడు. కాలినడకనే దేశమంతా తిరిగాడు. జాక్ ఆఫ్ ఆల్ ట్రేడ్స్. ఈ లక్షణాలన్నీ పానుగంటివే.
 
మూడవవాడు వాణీదాసుడు. కవి. శ్లేష కవిత్వం అంటే ప్రాణం. నువ్వుగింజ మీద నూరు పద్యాలు అల్లగలిగాడు. ఆదికవి నన్నయ నుండి ఆధునిక కవి నన్నా సాహేబు వరకు ఏ కవినైనా దూషించగల అసూయాపరుడు.
 
నాలుగో వాడు బొఱ్ఱయ్యపెట్టి. ఒకప్పుడు ధనికుడే కానీ ప్రస్తుతం ఏమీ లేదు. గుమ్మంలో పట్టనంత లావు. అందుకని ఎప్పుడూ సాక్షి కార్యాలయానికి రాలేదు.
 
అయిదవ సభ్యుడు సాక్షి. తానెవరో తనకు తెలుసుకాని స్పష్టంగా ఇతరులకు చెప్పగలిగినంత ఆత్మజ్ఞానం లేకపోవడం వల్ల తన పరిచయాన్ని ఇవ్వలేకపోయాడు. ఇతర సభ్యులు మాత్రం సాక్షిని మిత్రునిగా, తమకు అధికారిగా అంగీకరించారు.
 
ఈ అయిదుగురిలో చురుకైన కార్యకర్త జంఘాలశాస్త్రే. ఈ శాస్త్రిని అడ్డం పెట్టుకుని పానుగంటి సంఘాన్ని ఒక దులుపు దులిపారు. ఆశుకవుల వ్యర్థ పటాటోపం, వర్తకుల మోసం, మతంలో అసలు విషయాన్ని మరచిపోయి బాహ్యాడంబరాల కోసం వెంపరలాడే స్వభావం, అసమర్థులైన వైద్యుల డంబం, తిమ్మిని బమ్మి చేయగల న్యాయవాదుల వైఖరి, వేషం, జాతి, నీతిలో కనబడుతున్న వెలితి, విజాతీయ వ్యామోహం, పనికిమాలిన అనుకరణాభిలాష, వీటన్నింటినీ నవ్వు వచ్చేలాగా గాయాన్ని మాన్పే మందు కత్తికే రాసి కొట్టినట్టుండే శైలిలో అధిక్షేపించారు పానుగంటి.
 
పానుగంటి ఎంత మోమాటం లేని మనిషంటే మొదటి వ్యాసంలో ‘‘మీకు మావలని ప్రతిఫలమేమియును లేదు. సరికదా, మీ పత్రికా వ్యాపారము తిన్నగ నుండకుండు నెడల మిమ్ములను గూడ మీ పత్రికలో నధిక్షేపించుచుందుము’’ అని హెచ్చరించారు. ఆ పత్రికాధిపతి ఎంతటి సరసుడంటే ఆ మాటలను ఒక్కక్షరం మార్చకుండా వేశారు.