జ్ఞానయోగులు పొందు పరంధామమునే కర్మయోగులును పొందుదురు. జ్ఞాన, కర్మ, యోగ ఫలములను  ఒక్కటిగా చూచువాడే యదార్థమును గ్రహించును.
  - భగవద్గీత
  ‘‘ఆడికి బూమ్మీద నూకలు సెల్లిపోనాయి బాబు. ఎల్లిపోనాడు’’ తాగి ఉన్నవాడు పెద్ద వేదాంతిలాగా మాట్లాడాడు.వెంటనే జేబులోంచి కొంత డబ్బు తీసి వాడి చేతిలో పెట్టి వచ్చేశాను.
  
 లుంగీ కట్టుకొని, టవల్ భుజం చుట్టూ వేసుకొని హడావిడిగా మెట్లు ఎక్కుతున్న నాకు, గుమ్మం ముందు నిండిపోయిన చెత్తబుట్ట కంపు కొడుతూ కనబడింది. ఈ అపార్ట్‌మెంట్ దరిద్రాలలో ఇదొకటి. పెరడు, ఇంటి చుట్టూ తిరిగే వీలు ఉండదు. లక్షలు పోసి కొనుక్కున్నా ద్వారం ముందు చెత్తబుట్ట ఉంచాల్సిన దౌర్భాగ్యం.  తలుపు తీసిన నా భార్యని, ‘‘ఏ...., ఆదిగాడు రాలేదా? ఇందాక ఫోన్ చేసినప్పుడు చెప్పవచ్చు కదా. తీసికెళ్లి కింద పారేసేవాడిని’’ అంటూ విసవిసా బెడ్ రూమ్‌లోకి వెళ్లిపోయాను. రెండు రోజుల బడలిక వల్ల వెంటనే నిద్ర వచ్చేసింది.
  మా కంపెనీ ఎండీ కొడుకు క్రితంరోజు పొద్దున యాక్సిడెంట్‌లో చనిపోయాడు. నిన్న మధ్యాహ్నం హాస్పిటల్ నుంచి శవాన్ని తీసుకురావడం మొదలు, ఈ రోజు సాయంత్రం అంత్యక్రియలు పూర్తి అయ్యేవరకు అక్కడే సరిపోయింది నాకు. ఊళ్లోని మా ఇంటి పెరట్లో చేతి పంపు ఉండేది. చావు దగ్గర నుంచి వచ్చేటప్పుడు వెనగ్గా వెళ్లి ఆ బట్టలు తడిపేసి, వాటిని అక్కడే విడిచేసి ఇంట్లోకి వెళ్లడం మాకు అలవాటు. ఈ సిటీలో అవన్నీ కుదరక, వాచ్‌మెన్‌తో బకెట్ నీళ్లు తెప్పించుకొని, నెత్తిమీద పోసుకుని ఫోన్‌చేసి, నా భార్యతో టవల్ లుంగీ కిందకి తెప్పించుకొని చుట్టుకొని వచ్చి పడుకున్నాను.
  
  తరువాతి రోజు సాయంత్రం నేను ఆఫీసు నుంచి తిరిగి వచ్చేటప్పటికి ఇంకా చెత్త బుట్ట నిండుగానే ఉంది. దానికి ఓ ప్లాస్టిక్ కవర్ కూడా తోడైంది. మా అంతస్తులో అందరి ప్లాట్ల ముందు అలాగే ఉన్నాయి. తలుపు తీసిన నా భార్యను మళ్లీ నిన్నటి ప్రశ్నే వేశాను. ‘‘ఆదిగాడు రాలేదా?’’ అని. ‘‘లేదు. ఆ వాచ్‌మెన్‌ను తీసుకెళ్లమంటే అన్ని ప్లాట్లది మోసుకెళ్లలేనంటున్నాడు’’ ఉక్రోషంగా చెప్పింది మా ఆవిడ.
  
  డ్రెస్ మార్చుకోకుండానే కిందకు వెళ్లి వాచ్‌మెన్‌ను కేక వేశాను. జవాబు లేదు. మెట్ల కింద అతని రూం తలుపు తీసే ఉంది కానీ మనుషులు లేరు. నడుచుకుంటూ వీధి చివరికి వెళ్లాను. అక్కడే ఖాళీ స్థలంలో ఆదిగాడు వాళ్లు ఉండేది. వాడి గుడిసె ముందు టెంటు వేసి ఉంది. ఏదో ఫంక్షన్ అనుకుంట అని వెనుదిరిగాను. నన్ను చూసి మా వాచ్‌మెన్ పరిగెత్తుకొచ్చాడు. ‘‘ఆదిగాడు రెండు రోజుల నుంచి రావడం లేదంటేనూ కేకలేద్దామని వచ్చాను. ఏంటి ఫంక్షన్?’’‘‘ఆయీ! తవకి తెల్దండీ? పేపర్లో కూడా ఏశారండి.’’‘‘ఏంటి?’’ అసహనంగా అడిగాను నేను. ‘‘ఆదిగాడు మొన్న రేతిరి తాగి రోడ్డు దాటతా లారీకి అడ్డంపడి చచ్చిపోనాడండి’’ విన్నది అర్థమవటానికి క్షణకాలం పట్టింది నాకు. ‘‘అయ్యో! నారాయణ ఉన్నాడా? ఆదిగాడికి పెళ్లి కూడా అయినట్టు ఉందే?’’‘‘ఉన్నాడండి. పిల్లోడు కూడానండే’’ టెంటు వేసి ఉన్న గుడిసె దగ్గరకు వెళుతుంటే ఎదురు వచ్చాడు నారాయణ. ఫుల్లుగా తాగి ఉన్నాడు. ‘‘నాకు తెలీదు నారాయణా. చిన్న వయసు. పాపం ఓ పిల్లాడు కూడానట కదా’’ పరామర్శించాను. ‘‘ఆడికి బూమ్మీద నూకలు సెల్లిపోనాయి బాబు. ఎల్లిపోనాడు’’ తాగి ఉన్నవాడు పెద్ద వేదాంతిలాగా మాట్లాడాడు. వెంటనే జేబులోంచి కొంత డబ్బు తీసి వాడి చేతిలో పెట్టి వచ్చేశాను.
    
  రేపు మా ఎండీ కొడుకు వర్ధంతి. సేవాకార్యక్రమాలు భారీగా ఏర్పాటు చేశారు. వెంటనే నాకు ఆదిగాడు గుర్తుకు వచ్చాడు. వాడి భార్యని రేపటి సంతర్పణకి రమ్మంటే బాగుంటది, అంతో ఇంతో ధన రూపేణ లేదా వస్తు రూపేణ ముడుతుంది కదా అనిపించింది. వాచ్‌మెన్ చేత నారాయణను పిలిపించాను.
  ‘‘రేపు ఆదిగాడి సంవత్సరీకం కదా ఏం చేస్తున్నావురా?’’
  ‘‘నా నేటి సేత్తానయ్యా. ఇప్పుడు తవరు చెప్పేదాకా అసల నాకు ఆ ఉసే తెల్దు. యేడాది అయీపోనాదని. పండగెల్లి పోనాక వారం పైన చచ్చాడు. ఇంకా పండగ రాలేదు కదుండే’’ తల గోక్కుంటా అడిగాడు.
  వాడి నిర్లక్ష్య వైఖరి నాకు కోపం తెప్పించింది. తమాయించుకొని, ‘‘ఈసారి పండగ వచ్చే నెలలో వస్తుంది గానీ, రేపు నువ్వూ నీ కోడలూ స్టేడియం దగ్గరకు రండి. మా కంపెనీ ఓనరు కొడుకు కూడా అదే రోజు పోయాడు. వాళ్లు రేపు దానాలు చేస్తారు. తీసుకుపోదురు గాని’’, వాడు సరేనని తల ఊపి వెళ్లిపోయాడు.
    
  రెండో రోజు పొద్దున్నే హడావుడి మొదలైంది. సొంత పొలంలో కట్టించిన సమాధి వద్దకెళ్లి శ్రద్ధాంజలి ఘటించి, అబ్బాయిగారి పేరున అనేక రకాల కార్యక్రమాలు నిర్వహించుకుంటూ చివరికి స్టేడియం వద్దకొచ్చాము. అప్పటికే అక్కడ జన సందోహం భారీగా ఉంది. ఎండీగారు కొడుకు ఫొటో జ్యోతి ప్రజ్వలన గావించి, కొడుకు పేరున ఛారిటబుల్ ట్రస్ట్ ఒకటి ఏర్పాటు చేస్తున్నట్టు ప్రకటించారు. దానికి కోడలిని జీవిత కాల ఛెర్మైన్‌గా నియమించారు. తన కంపెనీలో పాతిక శాతం వాటా ఆమెకు చెందేలా రాసిచ్చి, కార్పొరేట్ సోషల్ రెస్పాన్స్‌బిలిటీ శాఖకు ఆమెను డెరైక్టర్‌గా నియమించారు. ఉదయం నుంచి రకరకాల కార్యక్రమాల ద్వారా తన మగనికి నివాళులు అర్పిస్తున్న ఆ నడి వయసు ముదితను చూస్తే, నాకు కడుపు తరుక్కుపోయింది. లేత పసుపు రంగు చీరలో, ఆచ్చాదన లేని నుదిటితో, ఆడంబరం లేని బోసి మెడతో తన దుఃఖాన్ని దిగమింగుకుంటూ వయసుకు మించిన గాంభీర్యాన్ని తెచ్చిపెట్టుకొని, అన్నింటా తానయ్యి నడుచుకుంటున్న ఆ స్త్రీ మూర్తికి నమస్కరించాలనిపించింది. ముందుగా అన్న సంత్పరణ ప్రారంభించారు. అటు పై అవసరార్థులకు డబ్బు, దుప్పట్లు వితరణ చేస్తున్నారు. అప్పుడు వెదికాను నేను నారాయణ గురించి.
  
  నూనే ఎరగని చింపిరి జుట్టు నలుపూ ఎరుపుల అసంమిళిత రంగులో ఉంది. మాసిపోయిన బట్టలు వాడి దయనీయ స్థితికి నిదర్శనంగా ఉన్నాయి. నల్ల తుమ్మ మొద్దులాగున్న నారాయణ కూడా నన్ను వెదుక్కుంటూ వచ్చాడు. వెనుక ఒక బక్కపలచని ఆడామె. బహుశా వాడి కోడలనుకుంటా, పక్కనే ఇంకో యువకుడు ఓ చిన్న బాలుడిని నడిపించుకుంటూ వచ్చారు. ‘‘కోడలా?’’ అడిగాను నేను, గర్భవతిగా ఉన్న ఆ అమ్మాయిని చూసి సందేహిస్తూ.‘‘అవునయ్యా. ఈడు నా మరదలి కొడుకు.
  
  ఎవురో ఒకడిని పనిలో యెట్టకపోతే మున్సిపాలిటోళ్లు ఇంకోల్లకు ఆదిగాడి ఉద్యోగం ఇచ్చెత్తానన్నారు. అందుకే దీనికీ నాకు అండగుంటాడని ఊళ్లో నుంచి తీసుకొచ్చి, పెళ్లిచేసి పనిలో ఎట్టాను’’ వెకిలిగా నవ్వుతూ చెప్పాడు నారాయణ. నాకు వళ్లు కంపరం పుట్టింది. ఓవైపు పోయినవాడి జ్ఞాపకార్థం ఎన్నో కార్యక్రమాలు చేస్తున్న ఎండీగారు, మరోవైపు పోయినవాడి అస్తిత్వాన్ని కూడా గుర్తించని వీళ్లు. అందరి ముందు గొడవ ఎందుకని రెండు చిట్టీలు వాడి చేతిలో విదిల్చాను. అవి తీసుకొని వాళ్లు డయాస్ వైపు కదిలారు. వీళ్లని ఇక్కడికి పిలిచి, తప్పు చేశాననిపించి కోపంగా ఆ వైపు చూశాను నేను.
    
  భర్త పేరు నిలపడానికి కృషి చేస్తున్న ఇల్లాలు ఒక వైపు - ఎదురుగా తన కోడలికి కొత్త జీవితాన్నిచ్చిన నారాయణ, ఆమె నుంచి కొత్త బట్టలు స్వీకరిస్తున్నాడు. సౌభాగ్యం కోల్పోయిన కోడలికి ఆస్తి, అందలం సంపాదించిపెట్టిన మామగారు చూలాలికి డబ్బు దానమిస్తున్నారు. వేరొకరి స్థానంలోకి వచ్చిన అబ్బాయి తనది కాని బిడ్డని ఎత్తుకొని సముదాయిస్తుంటే, ముచ్చటపడిన ఎండీగారి భార్య చిట్టీ లేకపోయినా ఇంకో దుప్పటి వాడి చేతిలో పెట్టింది. ఇదంతా అంత ఎత్తు ఫ్లెక్సీ నుంచి ఎండీగారి కొడుకు చిద్విలాసంగా చూస్తున్నాడు. ఆ దృశ్యం నాలోని అంతర్వాహినిని తట్టిలేపింది. ఇంత క్రితం అథఃపాతాళానికి దిగజారినట్టు కనబడిన నారాయణ, ఇప్పుడు మా ఎండీగారితో సరి సమానంగా అగుపించాడు. ఇరువురు తమ కర్తవ్యాన్ని తాము నిర్వర్తించారు. ఇందుకు ఒకరిని తెగనాడడం... మరొకరిని మెచ్చుకోవడం తప్పు అని నేను గ్రహించాను.
  
  యత్సాంఖ్యైః ప్రాప్యతే స్థానం తద్యోగైరపి గమ్యతే!
  ఏకం సాంఖ్యం చ యోగం చ యః పశ్యతి స పశ్యతి!!
  జ్ఞానయోగులు పొందు పరంధామమునే కర్మయోగులును పొందుదురు. జ్ఞాన, కర్మ, యోగ ఫలములను ఒక్కటిగా చూచువాడే యదార్థమును గ్రహించును, అన్న గీతాచార్యుని అతి నిగూఢ కర్మ తత్వము అప్పుడు నాకు అవగతమైంది.
  -అనీల్ ప్రసాద్ లింగం


 నా వెనుక నిలబడి వాటినే చూస్తూ, ‘‘మడుసుల ఊహకు అందవు దేవుని క్రియలు’’ అన్నాడు మామయ్య. నేను గ్లాసు కిందపెట్టి వెళ్దామని లేచాను.
  
  ‘‘ఒరేయ్! ఓ నలుగురు పోయి ఆ సమాధి సంగతి సూడండి’’ పురమాయించాడు మా కుల పెద్ద. దూరం నుంచి రావాల్సిన మేము పొద్దున్నే వచ్చేశాం కాబట్టి పనులు ఊపందుకున్నాయి. అప్పుడే మా పిన్ని పోయి రెండోరోజు. నా కళ్లలో నీళ్లు తిరిగాయి. ఎక్కడ తవ్వాలి అని చర్చ మొదలైంది. ‘‘తూర్పేపున నాయినమ్మ, తాతయ్యలను ఏసిన చోట తవ్వండి’’ మావాళ్లెవరో అన్నారు. ‘‘అక్కడ నేల మరీ చిత్తడిగా ఉంటాది. దక్షిణేపున ఆ ఆదాంగాడి సమాధికి ఎదురుగుండా తవ్వండి. రేపు కొడుకులు సమాధి కట్టిత్తే బాగా ఉంటాది’’ ఇంకెవరో చెప్పారు. అలా నేను మొదటిసారి ఆ సమాధి గురించి విన్నాను. కానీ అప్పటి పరిస్థితుల్లో పెద్దగా పట్టించుకోలేదు. పదకొండు గంటల వేళ చర్చిలో ప్రార్థనలు ముగించి, ఆనుకొనే ఉన్న సమాధి స్థలానికి పెట్టె తీసుకుపోయాం. బరువెక్కిన గుండెలతో మా పిన్నిని ఖననం చేసి, అనాలోచితంగా పరిసరాలు పరిశీలించాను.
  
  సమాధులు కూడా వ్యక్తుల సామాజిక స్థాయి తెలియజేస్తూ విభిన్నంగా ఉన్నాయి. కొన్ని కేవలం మట్టితో కప్పబడి ఉంటే, ఇంకొన్ని త్రిభుజాకారంలో, మరికొన్ని చతుర్భుజాకారంలో సిమెంట్ చేయబడి ఉన్నాయి. స్థితిమంతులు రంగురంగుల టైల్స్ కూడా అంటించారు. మొత్తానికి మనుషులు తమలోని అంతరాలు సమాధుల వద్ద కూడా సమాధి కానివ్వరనిపించింది. దేవుని దృష్టిలో అందరూ సమానమని తెలియజెప్తూ అన్నిటిమీదా శిలువ గుర్తు ఉండటం మాత్రం కాస్త ఉపశమనం కలిగించింది. చుట్టూ ఉన్న వాటిమీద పేర్లు చదువుతూ ముందుకు నడిచాను.
     
 ఊరివాళ్లు ఏర్పాటు చేసిన భోజనాలు కానిచ్చి, దినం తేదీ గురించిన చర్చ మొదలెట్టారు మావాళ్లు. అప్పుడు గమనించాను నేను ఆదాం మామయ్య అక్కడ లేకపోవడం. మా ఇంట ఇటువంటి సందర్భాలలో అన్నీ తానై వ్యవహరించేవాడు కనబడకపోవడం ఒకింత ఆశ్చర్యాన్ని కలిగించింది. ఊళ్లో ఉండే మా పిన్ని కొడుకుని అడిగాను. వాడు నిర్లక్ష్యంగా చూపు తిప్పుకున్నాడు. అక్కడ ఉన్నవారిలో కొందరు ముసిముసిగా నవ్వుకోవడం నేను గమనించలేకపోలేదు. మా నాన్నకి బాబాయి కూతురి భర్త ఆదాం మామయ్య. ఈ ఊళ్లోనే స్థిరపడి, మా కుటుంబంలో భాగమైనాడు. రెండేళ్ల క్రితం బాప్ప (మేనత్త) పోయాక, ఉన్న ఒక్క కొడుక్కీ పెళ్లి చేసి వ్యవసాయం అతనికి అప్పజెప్పాడు. కొడుకూ కోడలూ ఇందాక పిన్నిని తీసుకుపోయేటప్పుడు కనబడ్డారు అన్న విషయం గుర్తుకువచ్చి చుట్టూ వెదికాను. వంటింట్లో ఉన్న ఆయన కోడలి దగ్గరకెళ్లి, ‘‘మామయ్యేడమ్మా?’’ అని అడిగాను. ‘‘ఇంటికాడ ఉన్నాడన్నయ్యా. నిన్నోపాలి కనపడి ఎళ్లమన్నాడు’’ అని చెప్పి, తన పనిలో పడిపోయింది. నేను చెప్పులు తొడుక్కుని మెల్లగా ఆదాం మామయ్య ఇంటివైపు నడిచాను.
     
  పంచలో మడత కుర్చీలో కూర్చొని, కాళ్లు పిట్టగోడకు తన్నిపెట్టి కునుకు తీస్తున్నాడు మామయ్య. నేను పిలవంగానే లేచి, నాకు కుర్చీ తెచ్చిచ్చాడు. ఆరడుగుల ఎత్తు, కాయ కష్టంతో గట్టిపడిన శరీరంతో వయసు తెలీకుండా ఉండే మామయ్య - ఇప్పుడు నడుం వంగి, ముడతలు పడిన ఒంటితో బాగా జంకి, మొహం పీక్కుపోయి ఉన్నాడు. ‘‘నువ్వొత్తావని నాకెరకేరా!’’ అన్నాడు కుర్చీలో వెనక్కు వాలి. ‘‘రాకుండా ఎట్టా ఉంటాను మాయ్యా?’’ బాధగా చెప్పాను నేను. ‘‘చిన్నగున్నప్పుడు నన్ను పిన్నమ్మే ఎత్తుకు పెంచిందని మాయమ్మ పద్దాకా చెప్పుతా ఉండేది’’ అన్నాను. తల నిలువుగా ఆడిస్తూ, ‘‘నన్నెతుక్కుంటా వత్తావనిరా నానన్నది’’ అన్నాడు. నాకు అర్థం కాలేదు. ‘‘నువ్వు ఆడ అగుబడలేదు. ఇందాక సమాధి కాడికి రాకపోతివి, వొంట్లో బాలేదేమోనని మీ కోడలిని అడిగి, ఇంటికాడ ఉన్నావంటే ఇట్టా వచ్చా’’ అని చెప్పాను.
  
  నిర్లిప్తంగా ఓ నవ్వు నవ్వి, లేచి లోపలికి వెళ్లి, ఓ కవరు తీసుకు వచ్చి నా చేతిలో పెట్టాడాయన. తెరచి చూస్తే, అందులో రెండు ఫొటోలు ఉన్నాయి. ‘‘ఎవురిది మాయ్యా ఈ సమాదె? దీన్ని ఫొటో ఎందుకు తీయించినారు?’’ నిజంగానే ఆశ్చర్యపోయాను. మళ్లీ నిర్వికారంగా నవ్వాడాయన. ‘‘నువ్వాటికోసమే వచ్చావనుకున్నాన్రా. పీటరు నీకేటి సెప్పనేదా సమాధి గురించి?’’ ‘‘లేదు మాయ్యా!  పీటరు సమాధి గురించి సెప్పడమేటి?’’ నాకు అర్థం కాక అడిగాను. కుర్చీలో ముందుకు వంగి, శూన్యంలోకి చూస్తూ చెప్పడం మొదలుపెట్టాడు ఆదాం మామయ్య.
 
  ‘‘నీ కూతురు పెళ్లికి ఊరి నుండి మనోళ్లనందర్నీ తీసుకెళ్లినావు గదా. నీతో సదువుకున్న పంతులుగోరి పిల్లాడు పీటర్ను కూడా పిల్సినావు గందా. ఆళ్ల నాన్నది మా ఊరే, ఆల్లదీ మా ఇంటి పేరే. అప్పట్లో రాకపోకలు బాగానే ఉండేయి. పంతులుగోరు ఈ ఊళ్లో పనిసేసేటప్పుడే పీటరు తల్లి కలరా తగిలి పోయింది. ఇక్కడే చర్చిలో సమాధి సేశారు. ఆడికి అప్పుడు పదేళ్లుంటాయనుకుంటా. మీ బాప్పే ఆడిని కొన్నాళ్లు సాకింది. తరవాత పంతులుగోరికి బదిలీయై, ఏరే ఊరెళ్లిపోయినారు. కానొరే ఆడు ఇన్నేళ్ల తరవాత కూడా నన్ను గుర్తెట్టుకొని అభిమానంగా కొత్త బట్టలు కొనిపెట్టాడ్రా’’ కళ్లు తుడుచుకున్నాడు మామయ్య.
  
  నా ఒక్కగానొక్క కూతురు పెళ్లికి మా చుట్టాలనందరినీ తీసుకెళ్లాను. ఇంటర్నెట్టు పుణ్యమా అని మా ఊరి బడిలో చదువుకున్న వాళ్లందరమూ ఓ గ్రూపుగా ఏర్పడ్డాము. వారిని కూడా పెళ్లికి ఆహ్వానించాను. అలా వచ్చినవారిలో ఢిల్లీలో కేంద్ర ప్రభుత్వ ఉద్యోగం చేసే పీటరు కూడా ఒకడు. ‘‘బాబాయ్! బాబాయ్! అంటా ఆ రోజంతా ఆడు నన్ను ఇడసనేలేదు. మా సుట్టపోళ్లందర్నీ అడిగాడు. మాటల్లో నాను మీ బాప్ప సచ్చిపోయిన ఇసయం సెప్పా. పంతులుగోరు పోయినేడు ఆడు కలకత్తాలో పన్జేత్తన్నప్పుడు పోయినాడంట. అప్పుడు ఆడ చర్చిలో డబ్బు కట్టి పూడ్చినాడంట. ఎంత బతిమాలినా ఆళ్ల సంఘపోళ్లకు తప్ప ఏరేటోళ్లకి సమాధి కట్టుకోడానికి ఒల్లకోలేదని సెప్పి, శాన బాధపడ్డాడు. ఈయాళ ఎంత సంపాయిచ్చినా కన్నోళ్లకు గురుతుగా ఏమీ సెయ్యలేకపోతన్నానని ఊళ్లోని ఆళ్లమ్మ సమాధి గురించి అడిగినాడ్రా. అప్పట్లో ఇట్టా సిమెంటుతో కట్టే పద్వాతినేదని నాపరాయి మీన పేరుసెక్కి అడుసు అలికేవోళ్లని సెప్పాను. చర్చీ లోపల ఆ రాళ్లు తప్పక పడి ఉంటాయన్నాను. ఆడు ఆ రాయి ఉన్న శోట సిమెంటుతో సమాధి కట్టాలంటే చర్చీకి ఎంత సొమ్ము చెల్లించాలని అడిగాడ్రా’’ మామయ్య ఉద్వేగానికి లోనవుతున్నాడు. నేను భుజం మీద చెయ్యి వేసి, ఆయన్ను శాంతపరిచే విధంగా ఏదో చెప్పబోయాను.
  
  ‘‘నాను ఆడిని మోసం సెయ్యనేదురా’’ అని తల ఆడిస్తూ కుర్చీలో వెనక్కు వాలాడు. కాసేపు ఇద్దరం మౌనంగా ఉండిపోయాం. మళ్లీ ఆయనే, ‘‘ఇంకా పల్లెటూళ్లలో అంత దుస్థితి రానేదని, కట్టుడు ఖరుసు పెట్టుకుంటే సాలన్నాను. ఆడు శానా సంతోశంతో ఎంటనే జేబీలో నుండి కొంత సొమ్ము తీసి ఇచ్చినాడు. పాలరాయి బిళ్లలు అంటిత్తే బాగుంటాదని చెప్పితే ఇంకొంత ఆడూరెళ్లాక అంపిత్తానన్నాడు’’ నా భృకుటి ముడిపడింది. మామయ్య చెప్పుకుపోతున్నాడు, ‘‘తిరిగొచ్చాక నాను చర్చీ చుట్టూతా ఎదికాను కానీ ఆ తల్లి సమాధి రాయి యాడా నాకు అగుబడనేదు. కొంతమంది పెద్దోళ్లని అడిగినా ఎవ్వురూ కచ్చితంగా సెప్పనేక పోయినారురా. తుఫానులు, కొన్నిసార్లు మెరక తోలడం వల్ల కొన్ని రాళ్లు భూమిలో దిగబడి పోనాయనుకుంటా. కాలం గడిసిపోతా ఉన్నాది, దుడ్డు నా సేతిలో నుండి జారిపోతా ఉంది - అప్పుడే సమాధుల పండగొచ్చింది. మీ బాప్ప గోతి కాడ మైనపొత్తులు ఎలిగిత్తాంటే నాకు పీటరోళ్లమ్మ దీనంగా సూత్తన్నట్టుగా అనిపించినాదిరా. నా పానం అల్లాడిపోనాదిరా. ఏదో ఒకటి సెయ్యాలని నిర్ణయించేసుకుని ఎన్నో ఇదాల ఆలోశించాను.   నీ కూతురు నెల తప్పిందని తెల్సింది. నువైదో నెల్లో సలివిడి తీసుకురమ్మంటావని, అప్పుడు తప్పనిసరిగా ఈ ఇషయం అడుగుతావని - ఈలోపే కట్టించేద్దారని, నా కొడుక్కూడా తెలీకుండా అప్పుసేశాను. తాపీ మేస్త్రీని మాటాడాను. ఇసకా, ఇటికా, సిమెంటు తోలించాను.’’
  
  మామయ్య లోనికి వెళ్లి గ్లాసులో చల్ల తెచ్చి ఇచ్చాడు. ఏదో మాటలాడాలని తపిస్తున్నా కానీ, నా నోరు పెగలడం లేదు. ఓసారి కవరులో నుంచి ఫొటోలు తీసి చూశాను. నా వెనుక నిలబడి వాటినే చూస్తూ, ‘‘మడుసుల ఊహకు అందవు దేవుని క్రియలు’’ అన్నాడు మామయ్య. నేను గ్లాసు కిందపెట్టి వెళ్దామని లేచాను. ‘‘పీటరు నాకు ఇచ్చిన దాంట్లో సగం సొమ్ముకు ఇది కట్టించాను - మొత్తం మెడితే పాలరాయితో తయారయ్యేదే, కానీ...’’ నేను ఒక అడుగు ముందుకు వేసి వెనుతిరిగి ఆగాను.
  
  ‘‘ఏదో దిక్కున ఆరడుగుల్లో కట్టీసెయ్యమని మేస్త్రీకి సెప్పాను. అప్పుడే ఎనకీదిలో మన సంఘత్తురాలు ఒకామె పోతే సూసొద్దారని ఎళ్లాను. ఆమె పేరు మారతమ్మ. పీటరోళ్లమ్మ పేరు కూడా అదే. ఎంటనే నాను ఒక ఆలోచన సేశాను. కూలిపంజేస్కునే ఆ మారతమ్మ కొడుక్కూడా దానికి తలాడిచ్చాడు. ఆళ్లు తీపించిన గోతిలో మేస్త్రీ బేస్మెంటు ఏశాడు. తన తల్లికి సమాధి కట్టించమని పీటరు ఇచ్చిన సొమ్ముతో ఎవురికో కట్టించి, దాన్ని సూపించి ఆడిని నమ్మిద్దారనుకున్నాను. ఇశ్వాస మూలం కానిది పాపము అని బైబిలు వాక్యం. సకలాలోచనలూ ఎరిగిన భగమంతుడు నా పాపానికి జీతాన్ని ఇక్కడే ఇచ్చేశాడ్రా’’ మామయ్య పిట్టగోడ మీద కూర్చుని కన్నీరు కార్చాడు. నేను నిలబడే వింటున్నాను.
  
  ‘‘రోజు కూలీలు పని తొరగా చెయ్యరని నాను ఆడనే కూసొని అదిలిచ్చేవోడిని. అది సూసి జనం నొసలు చిట్లించారు. ఇంటి పేరుతో సహా పలానోళ్ల భార్య అనో, తల్లి అనో రాయించాల్సిన రాయి మీద ఒట్టిగా ‘శ్రీమతి మారతమ్మగారు ప్రభువునందు నిదురించారు’ అని యేయించాను- తారీకులు కూడా లేకుండా. దానికీ అందరిలో అనుమానాలు మొదలయ్యాయి. ఆదాం గాడికి ఈ సమాధి మీద ఇంత ఇదేంటని. తరువాత టవును నుండి ఫొటోవులబ్బాయిని తీస్కవచ్చి పీటర్కు అంపిద్దారని ఫొటోవులు దింపాను. అది సూసిన గొడ్లు కాచే పిళ్లోళు ఇళ్లకెళ్లి చెప్పారు. అంతే, ఊరు ఊరంతా గుప్పుమంది. రకరకాల కథలు పుట్టుకొచ్చేశాయి. నాను సెప్పేదంతా ఇనేటోళ్లు నా ఎనకే నవ్వేటోళ్లు. ఆకిరికి నా కొడుకూ కోడలూ కూడా సొంత పెళ్లానికి ఒగ్గేసి అరువుదెచ్చి మరీ ఏరోళ్లకు కట్టించినానని నిలదీసినారు. దానికి ‘ఆదాం సమాధి’ అని పేరెట్టి ఊళ్లో అంతా ఎళాకోళంగా...’’ ఇంక మాట్లాడలేకపోయాడు మామయ్య - నేనూ మాట్లాడకుండా వచ్చేశాను.
  
     
  ‘‘ఇంత శ్రమకోర్చి, నిందలు పడీ కట్టించినదానిని చూడటానికి అంకులు లేరని తెలిస్తే, తాతయ్య బాధపడతారని అక్కడ ఆయనకు చెప్పకుండా వీటిని ఇక్కడకు తీసుకొచ్చి చించేశారన్నమాట’’ అడిగింది నా కూతురు. నేను చింపి వేసిన ఫొటో ముక్కలు టేబులుపై తిరిగి అమర్చే ప్రయత్నం చేస్తూ, తల అడ్డంగా ఊపుతూ, రెండు చేతులతో వాటిని ఓ దగ్గరకు చేర్చాను. నా కన్నీటి బొట్లు నా చేతుల మీదే పడ్డాయి. ‘‘నీ పెళ్లైన వారం పది రోజులకే పీటరు నా బ్యాంకు ఖాతా వివరాలు తీసుకొని, కొంత సొమ్ము దాంట్లో జమ చేశాడు. పెళ్లిలో బహుమతి చదివించావు కదరా మళ్లీ ఇదేమిటి అనడిగితే, ‘మా ఆదాం బాబాయ్‌కి అందించరా’ అని మాత్రమే చెప్పాడమ్మా’’ నా గొంతు గద్గదమవుతుంది, మా అమ్మాయి నన్నే చూస్తుంది.
  
  అసలు ఆ విషయం చెబుదామనే మొన్న ఆదాం తాతయ్యను వెదుక్కుంటూ వాళ్లింటికి వెళ్లాను. కానీ ఆయన చెప్పింది విన్నాక, నేను చేసిన పనికి సిగ్గేసిందమ్మా.   ‘‘వ్యవసాయానికి పెట్టుబడి కావాలనో, కొడుకు తనను సరిగా చూడటం లేదనో తాతయ్య పీటరు దగ్గర బీద ఏడుపులు యేడ్చి ఉంటాడు. అందుకు జాలిపడి వాడు ఆయనకు ఇమ్మని డబ్బు పంపాడనుకున్నాను. ఇలాంటివి మళ్లీ జరగకూడదంటే ఆదిలోనే తొక్కేయాలని, నేను ఆ సొమ్ము గురించి తాతయ్యకు చెప్పలేదమ్మా. కొన్నాళ్లకు పీటరు పోయాడని తెలిసింది. వెంటనే వాడి కొడుక్కు ఫోను చేసి, ఈ డబ్బు విషయం చెప్పాను. అతను మా నాన్న ఎవరికి ఇవ్వాలని ఆశించారో వారికే అందజేయండి అన్నాడు. అసలు ఆ విషయం చెబుదామనే మొన్న ఆదాం తాతయ్యను వెదుక్కుంటూ వాళ్లింటికి వెళ్లాను. కానీ ఆయన చెప్పింది విన్నాక, నేను చేసిన పనికి సిగ్గేసిందమ్మా.’’
  
     
  ఉపసంహారం: మా పిన్ని సమాధి ఐదేళ్లకే బీటలు వారింది. మూడేళ్లు శ్రద్ధ వహించిన కొడుకులు, తరువాత పట్టించుకోవడం మానేశారు. ఆదాం మామయ్య శాశ్వతంగా అదే చర్చి ప్రాంగణానికి చేరిపోయాడు. పట్టుబట్టి కొడుకు ఆయన్ని వేరే దిక్కున పొడుకోబెట్టాడు. ఆపై పొలాలు అమ్ముకొని దగ్గర్లోని టౌవునుకు వలసపోయాడు. నేనూ పట్టణంలోని ఓ సిమెట్రీలో స్థలం కొనుక్కుని సెటిలైపోయాను. మారతమ్మ కొడుకు అవమాన భారంతో ఊరు వదిలి పోయాడు. కానీ ఊరి జనం ఇంకా ఆ సమాధి గురించి ఎగతాళిగా మాటలాడతానే ఉన్నారు. కారణం ప్రతీ సంవత్సరం సమాధుల పండుగకు నెలరోజుల ముందు చర్చి పాస్టరు పేరు మీద మనియార్డరు ద్వారా కొంత సొమ్ము అందుతోంది. ఫ్రమ్ అడ్రస్సు తప్పుగా రాసినా, నా కూతురు ఎం.ఒ. ఫారమ్ మీద ఒక వాక్యం మాత్రం ఎప్పుడూ కరెక్టుగానే రాస్తుంది. ‘ఆదాంగారి సమాధికి మరమ్మత్తులు చేయించి, సున్నాలు వేయించండి’ అని. మేము ఆశించిన సమాధికే సున్నాలు పడుతున్నాయి. ఎందుకంటే ఆదాం మామయ్యకు ఆయన కొడుకు అసలు సమాధినే కట్టించలేదు.
  - అనీల్ ప్రసాద్ లింగం