అదే రైతులకు లాభసాటి ధరలను అమలు చేయడం గురించి మాట్లా డితే మరుక్షణం ఆర్థికవేత్తల కనుబొమలు ముడిపడతాయి. కనీస మద్దతు ధర నుంచి కేవలం కొద్దిమంది రైతులే లబ్ధి పొందుతారు. అయితే కనీస మద్దతు ధరను సక్రమంగా అమలు చేస్తే ఏటా రూ. 45,000 కోట్లు అదనపు వ్యయం అవుతుందని కొన్ని అధ్యయనాలు వెల్లడిస్తున్నాయి. ఇందుకు డబ్బు ఎక్కడి నుంచి వస్తుందని ఆర్థికవేత్తలు ప్రశ్నిస్తున్నారు. అయితే ఏడో వేతన సంఘం కోసం 4.5 లక్షల కోట్లు ఎక్కడి నుంచి వస్తాయని ఎవరూ అడగడం లేదు. దాదాపు పదేళ్ల నుంచి రైతుల నిజ ఆదాయం (కొనుగోలు శక్తిని ద్రవ్యో ల్బణం ప్రభావితం చేసినప్పుడు నిర్ణయించేది) స్తంభించిపోయింది. ఇది అధికారిక సమాచారమే. ఔను! మీరు సరిగానే విన్నారు, రైతు నిజ ఆదాయం స్తంభించింది. ఒక సేద్యగాడి నిజ ఆదాయంలో ఐదేళ్ల నుంచి, అంటే 2015– 16 ఆర్థిక సంవత్సరం వరకు ఏటా 0.44 శాతం పెరుగుదల మాత్రమే కని పించింది. మరోమాటలో చెప్పాలంటే వ్యవసాయం నుంచి వచ్చే ఆదాయం ఎదుగూబొదుగూ లేకుండా స్తబ్దంగా ఉంది.  రైతులకు మిగిలేది చేదు ఫలమే ఈ పరిణామానికి తోడు 2016 నాటి పెద్ద నోట్ల రద్దు నిర్ణయం కూడా మూలిగే నక్క మీద తాటికాయ పడిన చందంగా పరిణమించింది. అంతే కాకుండా తమ పంటను తెగనమ్ముకోవలసిన పరిస్థితులు, ఒత్తిడి తలెత్త డంతో ధరలు దారుణంగా పడిపోయాయి. దీనితో చాలామంది రైతులు తాము పండించిన పంటను రోడ్ల మీద పడేసి పోవడం దేశమంతటా కని పించింది. ఇలాంటి దెబ్బ టొమేటో, బంగాళదుంప, ఉల్లి పంటలకు గట్టిగా తగిలింది. ఈ ప్రభావం నుంచి ఇంకా వ్యవసాయ రంగం బయటపడలేదు. ఇందుకు మహారాష్ట్ర రైతులే మంచి ఉదాహరణ. ఇటీవల ఆగ్రోవాన్‌ ప్రచురించిన విశ్లేషణ ప్రకారం వ్యవసాయోత్పత్తు లను ప్రతిసారీ తక్కువ ధరకే అమ్ముకోవడం వల్ల ఆ రాష్ట్ర రైతులు ఒక్క తృణధాన్యాలలోనే రూ. 2,579 కోట్లు నష్టపోయారు. ఈ ఒక్క సీజన్‌లోనే చమురు గింజలను తెగనమ్ము కోవడం వల్ల రూ. 769 కోట్లు నష్టం వాటి ల్లింది. మిగిలిన ప్రాంతాలలో కూడా ఇదే పునరావృతమవుతూ ఉంటుంది. స్వరాజ్‌ అభియాన్‌ కూడా ఇలాంటి నష్టాలు ఏ రీతిలో ఉన్నాయో వెల్ల డిం చింది. బార్లీ పండించే రైతులు ఆ విధంగా రూ. 325 కోట్లు నష్ట పోతున్నారు. సేకరణ ధర క్వింటాల్‌కు రూ. 4,410 ఉండగా పద్ధతి ప్రకారం చెల్లించవలసిన ధర కంటే 15 శాతం తక్కువే ఉంటున్నది. ఉదాహరణకు శనగపప్పు. మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్‌గఢ్, మహారాష్ట్ర, గుజరాత్‌ రాష్ట్రాలలో దీని ధర నాటకీ యంగా పడి పోయింది. గత సంవత్సరం దక్కిన ధరతో పోల్చుకుంటే శనగపప్పు మార్కెట్‌ ధర 30 నుంచి 38 శాతం పతనమైంది. ఆవాల మొత్తం దిగుబడిని మార్కెట్లకు తరలించడం పట్ల రైతులు నిరసన ప్రకటించారు. ఈనామ్‌ మార్కెట్ల పరిస్థితి కూడా ఇంతకంటే మెరుగ్గా లేదు. ఈనామ్‌ మార్కెట్ల విషయంలో జరిగిన పటాటోపాన్ని పక్కన పెడితే, ప్రతిపాదిత 585 ఈనామ్‌ మార్కెట్లు ఏవీ కూడా వ్యవసాయోత్పత్తులను కనీస మద్దతు ధరకు కొను గోలు చేసే స్థితిలో లేవు. ఈనామ్‌ మార్కెట్లలో పద్ధతి ప్రకారం చెల్లిం చవలసిన ధరలను చెల్లించాలనే ప్రతిపాదించారు. ఈ ధరలను రోజువారీ వాణిజ్యంలో సగటు ద్వారా నిర్ణయిస్తారు. అయితే ఆ ధరలు కూడా న్యాయ బద్ధంగా లేవని తేలింది. ఇదంతా రైతులకు చేదు ఫలమే.  రైతులలో పెల్లుబుకుతున్న ఆగ్రహం భయానకమైన ఈ వ్యావసాయిక సంక్షోభమే రైతులను ఆగ్రహంతో రోడ్డు ఎక్కేటట్టు చేస్తున్నది. గడచిన సంవత్సర కాలంగా రైతుల ఆగ్రహావేశాలు రోడ్ల మీద కనిపిస్తున్నాయి. 2014–2016 – కేవలం ఈ రెండు సంవత్సరాల కాలాన్ని పరిశీలిస్తే రైతుల నిరసన కార్యక్రమాలు అనూహ్యంగా పెరిగి పోయిన సంగతి అర్థమవుతుంది. దేశం మొత్తం మీద ఆ రెండేళ్లలోనే రైతు నిరసన కార్యక్రమాలు 680 శాతం పెరిగాయి. 2016 సంవత్సరంలో నేషనల్‌ క్రైమ్‌ రికార్డ్స్‌ బ్యూరో నమోదు చేసిన నిరసనల సంఖ్య 4,837. అంటే ఇంచు మించు రోజుకు 14 నిరసనలు. అప్పటి నుంచి రైతుల నిరసన ప్రదర్శనలు కొన్ని రెట్లు పెరిగిపోయాయి. నా అభిప్రాయం ఒక్కటే. ఎన్నికల ఫలితాల మీద రైతాంగ సంక్షోభం తన ప్రభావాన్ని చూపించగలిగితే తప్ప రాజకీయ నాయకత్వానికి ఆర్థిక, సామాజిక పతనంలోని తీవ్రత గురించి తలకెక్కదు. ఆర్థిక వృద్ధిని సాధించడానికి వ్యవసాయాన్ని త్యాగం చేయాలని చాలామంది ఆర్థికవేత్తల ప్రబల ఆలోచన. కాబట్టి సంస్కరణలకు అనుకూలమైన వాతా వరణం నెలకొనడం కోసం వ్యవసాయాన్ని మరింత లేమి వైపు నెట్టుతు న్నారు. రిజర్వుబ్యాంక్‌ మాజీ గవర్నర్‌ ఒక మాట పదే పదే చెబుతూ ఉంటారు. అదేమిటంటే, చౌకగా కూలీల అవసరం ఉన్న పట్టణాలకు వ్యవ సాయ రంగం నుంచి గణనీయమైన సంఖ్యలో జనాభా తరలిపోవాలి. అదే నిజమైన సంస్కరణ అంటారాయన. 1996లో ప్రపంచ బ్యాంక్‌ ఆదేశించినది కూడా ఇదే. రాబోయే (అప్పటికి) ఇరవై ఏళ్లలో, అంటే 2015 నాటికి గ్రామీణ ప్రాంతాల నుంచి నలభై కోట్ల మంది తరలిపోవాలని ప్రపంచ బ్యాంక్‌ ఆకాం క్షించింది. తరువాత వచ్చిన ప్రభుత్వాలు ఆ ఆర్థిక విధానాన్ని అనుసరిం చాయి. కుడి లేదా ఎడమ లేదా మధ్యేమార్గం అనుసరించే ప్రభుత్వాలు ఏమైనా కావచ్చు. విధానం మాత్రం అదే. ప్రభుత్వ రంగ సంస్థలలో మదుపు కోసం వ్యవసాయ రంగాన్ని పస్తులు ఉంచడమే. అలాగే సేద్యాన్ని లాభసాటి వ్యవహారం కాదంటూ, అందుకు పరిష్కారం వ్యవసాయ రంగం నుంచి జనా భాను బయటకు నెట్టడమేనని భావించారు.  తనను తాను పునరావిష్కరించుకోవాలి ఇలాంటి నిరాశాపూరిత వాతావరణంలో వ్యవసాయం తనను తాను పునరా విష్కరించుకోవలసిన అవసరం ఉంది. వ్యవసాయాభివృద్ధికి మామూలు మోతాదులో ఇచ్చే ప్రోత్సాహం చాలదు. వ్యవసాయ రంగాన్ని రక్షించుకోవా లని నిజంగా భావిస్తే అసలు ఆర్థికరంగంలో మౌలిక మార్పు తేవడం ద్వారానే సాధ్యమన్న సంగతిని గుర్తించాలి. ఈ వాస్తవాన్ని దృష్టిలో ఉంచు కుంటూనే, గడచిన కొన్నేళ్లుగా పట్టణాలలో ఉద్యోగావకాశాలు తగ్గిపోతున్న సంగతిని కూడా గమనించాలి. కాబట్టి మిగిలివున్న ఏకైక ప్రత్యా మ్నాయం వ్యవసాయ రంగం తనని తాను పునరావిష్కరించుకోవడమే. దీని గురించి కొంచెం వివరిస్తాను. 2004–14 నుంచి చూస్తే స్థూల జాతీయోత్పత్తి రేటు ఎక్కువగానే ఉన్నా, అది సంవత్సరానికి 1.25 కోట్ల ఉద్యోగాలను సృష్టించ గలిగినది కాదు. కేవలం కొలది ఉద్యోగాలను మాత్రమే సృష్టించడం జరిగింది. మరొకమాటలో చెప్పాలంటే 17.5 కోట్ల ఉద్యోగాలను సృష్టించడం జరుగుతుందని అంచనా వేశారు. కానీ సృష్టించినవి మాత్రం 1.6 కోట్ల ఉద్యో గాలే. కాబట్టి వ్యవసాయం నుంచి జనాభాను తరలించాలన్న ఆలోచన ఆర్థిక శాస్త్ర పరమైన స్పృహతో చేసినది కాలేదు. ఉద్యోగావకాశాల మార్కెట్‌ ఒట్టి పోయింది. అందుచేత వ్యవసాయాన్ని ఆర్థికంగా సానుకూలమైనది, పర్యావ రణపరంగా నిలకడైనదని మన ఇంగితజ్ఞానం గ్రహించాలి. 52 శాతం జనాభా వ్యవసాయ రంగం మీద ఆధారపడి ఉంది. అంటే దాదాపు 60 కోట్ల జనాభా. కాబట్టి గ్రామీణ ప్రాంతాలలో లాభదాయకమైన ఆదాయ మార్గాలు చూపించాలి. పట్టణాలలో, నగరాలలో ఉన్న కార్మికులను వ్యవసాయ రంగాన్ని పునర్నిర్మించేందుకు గ్రామాలకు తరలేటట్టు చేసే విధంగా ఆర్థిక నిపుణుల ఆలోచనా ధోరణి మారినప్పుడే అది సాధ్యమవుతుంది.  రైతుకు మేలు చేస్తే కన్నెర్ర దేశంలో పేదలకు ఉన్న ఏకైక ఆర్థిక భద్రత భూమి. పేదల దగ్గర ఉండే కొద్దిపాటి భూమిని లాక్కోవాలని అనుకోవడం సరైన ఆర్థికశాస్త్ర చింతన కాలేదు. కానీ భూమిని లాక్కోవడమే ఇప్పుడు ప్రపంచమంతటా ఒక ధోర ణిగా మారిపోయింది. ప్రస్తుతం భారతదేశంలో కూడా అత్యధిక సంఖ్యలో రైతులు భూమిలేని నిరుపేద శ్రామికులుగా మారిపోయారు. వీరికి కొద్దిపాటి భూమి ఇస్తే కనుక, ఆ చర్య ఆర్థిక పతనానికి దారి తీస్తుంది. కానీ ఇక్కడ నాకు అర్థం కాని తర్కం ఒకటి ఉంది. వ్యాపార వర్గాలకు మాత్రం చదరపు మీటరు ఒక రూపాయి నామమాత్రపు ధరకు ధారాదత్తం చేయడమేమిటో అర్థం కాదు. అలా వ్యాపార వర్గాలకు కట్టబెడుతున్న భూఖండాలను లక్షలాదిగా ఉన్న భూమిలేని నిరుపేదలకు చదరపు మీటరు రూపాయికి ఇస్తే గ్రామీణ ఆర్థిక దృశ్యం గుర్తు పట్టలేనంతగా మారిపోతుంది. ఇదే వ్యవసాయరంగాన్ని పునర్నిర్మించడంలో తొలి అడుగు అవుతుంది. దీనికి కనీసంగా జీవించడానికి అవకాశం కల్పించే నెలవారీ వ్యవసాయ ఆదాయ విధానం కూడా తోడుగా ఉండాలి.   అసమ ఆర్థిక విధానం ఇది ప్రాథమ్యాలకు సంబంధించిన ప్రశ్న. ఏడో వేతన సంఘం సిఫారసుల వల్ల 45 లక్షల మంది కేంద్ర ఉద్యోగులకు, 50 లక్షల మంది పింఛన్‌దారులకు లబ్ధి చేకూరగలదని అంచనా వేస్తున్నారు. ఇందువల్ల ఏటా ప్రభుత్వానికి రూ. 1.02 లక్షల కోట్లు భారం పడుతుందని ఆర్థికమంత్రి తెలియచేశారు. రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు, ప్రభుత్వ రంగ సంస్థలు, కళాశాలలు దేశ వ్యాప్తంగా ఆ సిఫా రసులను అమలు చేస్తే అదనపు భారం రూ. 4.5 లక్షల కోట్లు ఉంటుందని క్రెడిట్‌ సుయిస్సే బ్యాంక్‌ చెబుతుంది. ఇదంతా దేశంలో ఒకటి నుంచి రెండు శాతం ఉన్న ఉద్యోగవర్గాలకు మాత్రమే లబ్ధి చేకూరుస్తుంది. చిత్రం ఏమి టంటే ఈ డబ్బు అంతా ఎక్కడి నుంచి వస్తుందని ఏ ఆర్థికవేత్త ఎప్పుడూ ప్రశ్నించడు. లేదా పెరుగుతున్న ఆర్థికలోటు గురించి కూడా ఎవరూ నిలదీ యరు. కానీ పారిశ్రామికరంగం మాత్రం దీనిని ప్రోత్సాహక మోతాదుగా పేర్కొంటుంది. ఎందుకంటే జనం చేతిలో అదనపు ధనం ఉంటే వస్తువులకు డిమాండ్‌ పెరుగుతుంది. అదే రైతులకు లాభసాటి ధరలను అమలు చేయడం గురించి మాట్లా డితే మరుక్షణం ఆర్థికవేత్తల కనుబొమలు ముడిపడతాయి. కనీస మద్దతు ధర నుంచి కేవలం కొద్దిమంది రైతులే లబ్ధి పొందుతారు. అయితే కనీస మద్దతు ధరను సక్రమంగా అమలు చేస్తే ఏటా రూ. 45,000 కోట్లు అదనపు వ్యయం అవుతుందని కొన్ని అధ్యయనాలు వెల్లడిస్తున్నాయి. ఇందుకు డబ్బు ఎక్కడి నుంచి వస్తుందని ఆర్థికవేత్తలు ప్రశ్నిస్తున్నారు. అయితే ఏడో వేతన సంఘం కోసం 4.5 లక్షల కోట్లు ఎక్కడి నుంచి వస్తాయని మాత్రం ఎవరూ అడగడం లేదు. మన ఆర్థిక విధానం ఇలా అన్యాయంగా, అసమ దృష్టితో రూపొం దింది.  నిజానికి గ్రామీణ ప్రాంతాలలో డిమాండ్‌ను పెంచితే ఆర్థిక వ్యవస్థకు అది వేగవంతమైన మోతాదు అందించినట్టవుతుంది. ఇది మంచి రాజ కీయమే కాదు, మంచి ఆర్థికశాస్త్రం కూడా. దేవిందర్‌శర్మ, వ్యాసకర్త వ్యవసాయ నిపుణులు ఈ–మెయిల్‌ : hunger55@gmail.com


 విశ్లేషణ
 ఆహారధాన్యాల దిగుబడిలో పంజాబ్‌ ప్రపంచంలోనే అత్యధిక ఉత్పాదకతను సాధించింది. అయినా అక్కడి రైతులు ఆత్మహత్యలు చేసుకుంటున్నారు. అది విస్మరించి అదే మార్గాన్ని అనుసరించాలనడం విధానపరమైన ఘోర తప్పిదాన్ని సూచిస్తోంది. నేటి మాంద్య పరిస్థి తుల్లో, ఆర్థిక వ్యవస్థను పునరుజ్జీవింపజేసే శక్తి వ్యవసాయానికే ఉంది. రేటింగ్‌ సంస్థలు చూపే మార్గాన్ని విడనాడి నూతన ఆర్థిక పంథాను చేపట్టాల్సిందే. వృద్ధికి, సుస్థిరాభివృద్ధికి వ్యవసాయాన్ని ఇరుసుగా చేసే రాజకీయ ధైర్యాన్ని ప్రభుత్వం చూపితేనే అది సాధ్యం.
 
 ‘‘భారత వాతావరణ శాఖ ఈ ఏడాది సాధారణ వర్షపాతం నమోదవు తుందని అంచనా వేసింది. వానలు మంచిగా పడితే, తిరిగి ఆహార ధాన్యాల ఉత్పత్తి రికార్డు స్థాయిలో జరిగి వృద్ధి రేటు పుంజుకుని, 2016–17లో సాధిం చిన 4.4 శాతం వృద్ధిని మించిపోతుందని విశ్వసిస్తున్నాను’’ అంటూ కేంద్ర వ్యవసాయ మంత్రి రాధా మోహన్‌ సింగ్‌ గత మూడేళ్ల వ్యవసాయ రంగ విజయాలను వివరించారు. పుష్కలంగా వానలు పడ్డ ప్రతి వానాకాలం ఆర్థిక వ్యవస్థలో సంతోషం వెల్లివిరిసేలా చేస్తుంది. ఆహార ఉత్పత్తి ఈ ఏడాది సర్వ కాలీన రికార్డు స్థాయిలో 27.4 కోట్ల టన్నులకు చేరిందంటే ఆశ్చర్యమేం లేదు.
 
 2014–15, 2015–16లలో వరుసగా రెండేళ్లు దుర్భిక్ష పరిస్థితులను ఎదుర్కొ న్నాక వ్యవసాయ ఉత్పత్తి ఊర్ధ్వముఖంగా పయనించి వ్యవసాయాభివృద్ధి రేటు పెరిగింది. అది, దేశ ఆర్థికవృద్ధి రేటును పెంపొందింపజేస్తుందని భావి స్తున్నారు. అయితే, అంతా మంచిగా ఉన్నదని పించేలా చేసే ఈ గణాంక చిత్త రువుల మాటున... వ్యవసాయరంగం ఘోర దురవస్థలో విలవిలలాడుతుం డటం కొనసాగుతూనే ఉంది. దేశంలో ఎక్కడో ఒక చోట రైతులు ఆత్మహత్య లకు పాల్పడ్డారన్న వార్తలు రాకుండా రోజు గడవని దుస్థితి వ్యవసాయరం గంలోని మహా విషాదపు ప్రతిఫలనమే.
 
 మార్కెట్‌ కబంధ హస్తాల్లో రైతు
 ఈ వారం వెలువడిన ఒక వార్తా కథనం మధ్యప్రదేశ్‌ రైతుల దయనీయ పరిస్థితిని వెలుగులోకి తెచ్చింది. బంగాళదుంప విరగపండటంతో రైతులు కారు చౌకకు అమ్ముకోలేక పొలాల్లోని పంటనే కాలబెట్టేశారు లేదా పశువులకు మేపారు. ఇండోర్‌లో కేజీ ఉల్లికి 0.50 నుంచి రూ. 3.00 ధర పలుకుతోంది. ఆగ్రహించిన రైతులు మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్‌గఢ్, ఆంధ్రప్రదేశ్, మహారాష్ట్ర, కర్ణా టకలో ఉల్లినే కాదు టమాటాలను సైతం ప్రధాన రహదారులపై పారబో శారు. పంట మార్కెట్‌కు ఉధృతంగా వచ్చిన సమయంలో కిలో టమాటాల ధర ఆంధ్రలోని కొన్నిమార్కెట్లలో 30 పైసల నుంచి రూ. 2 వరకు ఉంది.
 
 పప్పుధాన్యాల విషయమే చూడండి. పప్పు ధాన్యాల రిటైలు ధరలు విపరీతంగా పెరిగిన తర్వాత ప్రభుత్వం పప్పు «ధాన్యాల లభ్యతను పెంచ డానికి ద్విముఖ వైఖరిని చేపట్టింది. ఒక వంక, పప్పు ధాన్యాలను పండించి, సేకరించి మనకు పంపేలా మొజాంబిక్‌తో ఒప్పందాన్ని కుదుర్చుకుంది. మరోవంక, దేశీయ ఉత్పత్తిని ప్రోత్సహించడానికి కనీస మద్దతు ధరపై అద నంగా బోనస్‌ను ప్రకటించింది. కంది సహా పప్పు ధాన్యాల ఉత్పత్తి 2.2 కోట్ల టన్నులకు పెరిగి, మార్కెట్‌ ధరలు పడిపోయినప్పుడు అది కేవలం తన బఫర్‌ స్టాక్‌ అవసరాలకు సరిపడే వరకే సేకరణ జరిపి, ఆత్యధిక రైతాంగాన్ని మార్కెట్ల క్రూరత్వానికి వదిలేసింది.
 
 ఆహారపరమైన ఈ అధ్వాన నిర్వహణ కొనసాగుతూనే ఉంది. కేవలం టమాటా అతిగా ఉత్పిత్తి కావడంతో ప్రత్యే కించి ఈ ఏడాదే రైతులకు బాగా దురదృష్టకరమైనదిగా పరిణమించిందను కోవడం పొరపాటు.  2016, 2015, 2014లలో కూడా పరిస్థితి ఇదే. అంతకు ముందు మూడేళ్లూ టమాటా రైతులు నష్టపోయారు. పంటలు సమృద్ధిగా పండటం, రైతులు దుఃఖించాల్సి రావడం అనే క్రమం ఎప్పుడూ కొనసాగు తూనే ఉందనీ, ఇది టమాటాకే కాదు, ఉల్లి, బంగాళదుంప, పప్పుధాన్యాలు, కాలిఫ్లవర్, ఆవ, సోయాబీన్, పత్తి, మిరప, ఆముదాలు, చివరికి గోధుమ, వరి విషయంలో సైతం దేశంలోని చాలా ప్రాంతాల్లో జరుగుతూనే ఉందని గూగూల్‌లో శోధించి చూస్తే మీకే  విశదమవుతుంది. ఎక్కడా రైతులను ఆదుకోవడానికి ప్రభుత్వం ముందుకు రాకపోవడమూ కనిపిస్తుంది.  
 
 ఇప్పుడు దీన్ని ఆగస్టు 2015 నాటి స్టాక్‌ మార్కెట్ల పతనంతో పోల్చి చూద్దాం. ఆ పతనం తర్వాత కొన్ని గంటలకే ఆర్థిక మంత్రి అరుణ్‌ జైట్లీ మదు పర్లలో ఆత్మ విశ్వాసాన్ని నింపడానికి పత్రికా సమావేశం నిర్వహించారు. ఆ పరిణామాలను ఎప్పటికప్పుడు పరిశీలించడానికి కార్యాచరణ కేంద్రాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. అదే రైతులు అనూహ్యమైన రీతిలో ధరలు పడిపోయిన పరిస్థితిని ఎదుర్కోవాల్సివస్తే, కోట్లాదిగా చిన్న, సన్నకారు రైతుల జీవనాధా రాలే నాశనం అవుతున్నా... ప్రభుత్వం స్టాక్‌మార్కెట్‌లపై చూపిన శ్రద్ధలో ఆవగిం జంతైనా ఎన్నడూ చూపలేదు. మరుసటి రోజునే, వాణిజ్య పరిస్థితిని మెరు గుపరచడానికి దాదాపు 7,000 చిన్నా పెద్ద చర్యలను చేపట్టామని వాణిజ్య మంత్రి చెప్పారు.
 ప్రధాన ఆర్థిక సలహాదారు అప్పటికే కార్పొరేట్‌ రంగం మొండి బకాయిలను మాఫీ చేయడం అర్థికంగా అర్థవంతమైన చర్య అన్నారు. వ్యవసాయానికి వస్తే, దాని కోసం చేపట్టిన ప్రభుత్వ రంగ మదు పుల కార్యక్రమాలను వేళ్లమీద లెక్కించవచ్చు. ఐదేళ్లలో రైతుల ఆదాయా లను రెట్టింపు చేయడం, ప్రధాన మంత్రి ఫసల్‌ బీమా యోజన, ప్రధాన మంత్రి కృషి సింఛాయీ యోజన, ఈ–నేషనల్‌ అగ్రికల్చరల్‌ మార్కెట్‌ (ఈ– నామ్‌), సాయిల్‌ హెల్త్‌ కార్డులు, నీమ్‌ కోటెడ్‌ యూరియా, మోర్‌ క్రాప్‌ çఫర్‌ డ్రాప్‌ వంటివి కొన్నే ఉన్నాయి. ఫెర్టిలైజర్‌ సబ్సిడీని నేరుగా బదలాయిం చడం, మార్కెట్లో జోక్యం చేసుకోవడం వంటి పలు కార్యక్రమాలూ ఉన్నాయి. అయితే వీటన్నిటినీ కలిపినా 50కి మించవని పందెం కాయగలను.
 
 రుణ మాఫీ కార్పొరేట్ల హక్కు!  
 దాదాపు రూ. 4 లక్షల కోట్ల కార్పొరేట్‌ మొండి బకాయిలను మాఫీ చేయను న్నట్టు ఇండియా స్పెండ్‌ సమాచారం. పైగా రిజర్వు బ్యాంకు ఈ కార్పొరేట్‌ రుణ గ్రస్తులలోని ఉద్దేశపూర్వక ఎగవేతదార్ల పేర్లను సైతం వెల్లడించే ప్రసక్తే లేదని చెబుతోంది. కేవలం 6,857 కంపెనీలే రూ. 94,649 కోట్లను ఉద్దేశపూర్వకంగా ఎగవేస్తున్నట్టు అంచనా. కాగా, ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని 92 లక్షల రైతులకు మేలు చేసే రూ. 36,359 కోట్ల వ్యవసాయ రుణ మాఫీకి తాము అనుకూలం కాదని ఆర్‌బీఐ ప్రకటించింది. రైతులు బకాయిలను చెల్లించలేక పోయినప్పుడే ఆర్‌బీఐకి నిజాయితీ గుర్తుకువస్తుంది. కార్పొరేట్ల మొండి బకా యిల రద్దును మాత్రం వాటి విశేష హక్కుగా భావిస్తుంది.
 
 గత ఐదు నెలలుగా రైతు ఆదాయాలను ఐదేళ్లలో రెట్టింపు చేయడం గురించిన చర్చ రెట్టింపు అయిందే తప్ప.. రైతులందరినీ సంక్షోభంలోంచి బయట పడేయడానికి కేంద్రీకరించి చేసిన కృషి మాత్రం కానరాదు. జైట్లీ మూడు బడ్జెట్లు ప్రవేశపెట్టినా ఎక్కడా రైతు ఆదాయాన్ని రెట్టింపు చేయడానికి చేసిందేమీ లేదు. ఏటికేడాది లోలోతులకు మునిగిపోతున్న రైతుకు సంక్షోభం నుంచి కొంత ఊపిరి సలిపేలా ఆదాయాన్ని పెంచే చర్యలు చేపట్టాలని ఎప్పుడూ చెబుతున్నాను. ఎన్నికలకు ముందు ప్రధాని వాగ్దానం చేసిన ఉత్పత్తి వ్యయంపై 50 శాతం లాభాన్ని నెరవేర్చడం తక్షణ అవసరం. కానీ ప్రభుత్వమే అది సాధ్యం కాదని సుప్రీంకోర్టుకు అఫిడవిట్‌ను సమర్పించింది.
 
 కార్పొరేట్‌ వ్యవసాయానికి ప్రోత్సాహం
 రెండు హెక్టార్లకంటే తక్కువ భూమి ఉన్న జీవనాధార రైతులు మొత్తం రైతాం గంలో 83 శాతంగా ఉన్నారు. ప్రభుత్వం వారికి మేలు చేయడం వైదొలగుతూ కార్పొరేట్‌ వ్యవసాయాన్ని ప్రోత్సహిస్తోంది. ఈ–నామ్‌ కార్యక్రమం 585 నియంత్రిత మార్కెట్లను హోల్‌సేల్‌ మార్కెట్లతో అనుసంధానించడాన్ని ప్రతి పాదించింది. కానీ అది వాస్తవంలో కమోడిటీ ట్రేడింగ్‌లో భాగం. కాంట్రాక్టు సాగుపై నమూనా చట్టాన్ని ఇప్పటికే రాష్ట్రాలకు పంపిణీ చేశారు. భూమిని లీజుకు ఇవ్వడానికి, భూముల సేకరణకు తగిన చట్టపరమైన ఏర్పాట్లు ఇప్ప టికే జరుగుతున్నాయి. నేడు వ్యవసాయంపై ఆధారపడి ఉన్న 58 శాతం జనాభాను 2022 నాటికి 38 శాతానికి తగ్గించాలని నేషనల్‌ స్కిల్‌ డెవలప్‌ మెంట్‌ కౌన్సిల్‌ లక్ష్యంగా పెట్టుగకుంది.
 
 అంటే కార్పొరేట్‌ వ్యవసాయం ప్రవే శిస్తోందనేది సుస్పష్టమే. గత మూడేళ్లలో సగటున ఏడాదికి 2.13 లక్షల ఉద్యో గాలను మాత్రమే సృష్టించామని ఇండియా స్పెండ్‌ వెల్లడించింది. అయినా వ్యవసాయం నుంచి భారీ ఎత్తున రైతాంగాన్ని పట్టణ నిరుద్యోగ  శ్రేణులలోకి ¯ð ట్టడంలో ఆర్థికంగా అర్థవంతమైనది ఏమీ కనిపించదు. ఏ ప్రభుత్వానికైనా మూడేళ్లంటే మొత్తంగా పరిస్థితిని సమీక్షించుకుని, సబ్‌కా సాథ్‌ సబ్‌కా వికాస్‌ లక్ష్యంగా విధానపరమైన దిద్దుబాట్లకు పూనుకోవాల్సిన సమయం. రికార్డు స్థాయి ఆహార ధాన్యాల ఉత్పత్తిని వ్యవసాయరంగ పరిస్థితి అంతా సజావుగా ఉందనడానికి సూచికగా తీసుకోవడాన్ని ముందుగా విడనాడాలి. వ్యవసాయ వృద్ధి రేట్ల వ్యామోహాన్ని వదిలి వ్యవసాయ ఆదాయాలలో గణనీయమైన పెరుగుదలతో రైతు సంక్షేమంపై దృష్టిని కేంద్రీకరించాల్సిన సమయం ఇది.
 
 దేశంలోని 17 రాష్ట్రాలలోని రైతాంగ కుటుంబాల అంటే దాదాపు సగం దేశం సగటు వార్షిక ఆదాయం రూ. 20,000 మాత్రమేనని 2016 ఆర్థిక సర్వే సుస్పష్టంగా పేర్కొంది. ఆర్థికంగా ఎదుగుతున్న సగటు పట్టణ పౌరుల వార్షిక మొబైల్‌ బిల్లు కంటే కూడా అది తక్కువ. దురదృష్టవశాత్తూ నీతి ఆయోగ్, ప్రధాని కార్యాలయం నేటి సంక్షోభానికి కారణమైన విధానాలనే సూచిస్తు న్నాయి. పంట ఉత్పాదకత పెంచి ,ఉత్పత్తి వ్యయాలను తగ్గించి వ్యవసాయ ఉత్పత్తుల ధరలను మార్కెట్లనే నిర్ణయించనివ్వడం అనేది వ్యవసాయాన్ని లోతైన ఊబి లోకి నెట్టేసిన తప్పుడు విధాన నిర్ణయంలో భాగం. అది ఎరు వులు, క్రిమి సంహారక మందులు తదితర ఉత్పత్తి అవసరాల సరఫరాదా రులకు స్థిరంగా దోహదపడేది.
 
 నీతి ఆయోగ్‌ కోరుకుంటున్న అభిలషణీయ సామర్థ్యపు స్థాయిని పంజాబ్‌ ఇప్పటికే అందుకుంది. ప్రపంచంలో ఎక్కడా లేని విధంగా 98 శాతం సాగునీటి సదుపాయంతో ఆ రాష్ట్రం ఆహారధాన్యాల దిగుబడిలో ప్రపంచంలోనే అత్యధిక ఉత్పాదకతను సాధించింది. అయినా పంజాబ్‌ రైతులు ఎందుకు ఆత్మహత్యలు చేసుకోవాల్సి వస్తోందో అంతు బట్టదు. పంజాబ్‌లోని ఈ ఘోర వైఫల్యాన్ని విస్మరించి ఇతర రాష్ట్రాలన్నీ అదే మార్గాన్ని అనుసరించాలనడం మన విధాన నిర్ణయంలో ఏదో ఘోర తప్పిదం జరిగిందని స్పష్టం చేస్తోంది. విఫలమైనది రైతులు కాదు. ఆర్థిక వేత్తలు, విధాన నిర్ణేతలే రైతులను విఫలం చేశారు. నేటి మాంద్య పరిస్థితుల్లో, ఆర్థిక వ్యవస్థకు పునరుజ్జీవనాన్ని ఇవ్వగల శక్తి వ్యవసాయానికే ఉంది.
 
 ప్రభుత్వం క్రెడిట్‌ రేటింగ్‌ ఏజెన్సీలు చూపే మార్గాన్ని విడనాడితేనే నూతన ఆర్థిక పథాన్ని పునర్నిర్వచించుకోవడం సాధ్యం. వ్యవసాయాన్ని వృద్ధికి, సుస్థిరాభివృద్ధికి ఇరుసుగా చేయడానికి తగిన రాజకీయ ధైర్యాన్ని ప్రభుత్వం ప్రోది చేసుకోగలిగితేనే అది జరుగుతుంది. ప్రధాన స్రవంతి ఆర్థికవేత్తలకు ఇష్టం ఉన్నా లేకున్నా ప్రతి రైతు కుటుంబానికి నెలకు రూ. 18,000 ఆదాయ ప్యాకేజీకి హామీనిచ్చే రైతు ఆదాయ కమిషన్‌ ఏర్పాటుకు సమయం ఆస న్నమైంది. ఈ కనీస ఆదాయ ప్యాకేజీని పొలం ఉత్పత్తి, భౌగోళిక స్థానాలతో ముడిపెట్టాల్సి ఉంటుంది. అదే సబ్‌కా సాథ్‌ సబ్‌కా వికాస్‌ నిజం.
 దేవిందర్‌శర్మ
 వ్యాసకర్త వ్యవసాయ నిపుణులు  
 hunger55@gmail.com
  


 భూమి లేక రూ. 4 లక్షల కోట్ల విలువైన ప్రాజెక్టులు నిలచిపోయాయంటున్న ప్రభుత్వం వాటి జాబితాను చూపడం లేదు. ఇప్పటికే సేకరించిన భూమిలో 45 శాతం ఐదు రాష్ట్రాల్లోనే ఖాళీగా పడి ఉందని అంచనా. టిస్కో స్టీల్ 1995లో సేకరించిన 3,799 ఎకరాలు అలాగే పడి ఉన్నాయి. ప్రభుత్వరంగ సంస్థలకు చెందిన 17 లక్షల ఎకరాల మిగులు భూములపై ప్రభుత్వం కన్ను వేయనే వేసింది. ఇన్ని భూములు ఉండగా వాటిని ఉపయోగించకుండా కొత్తగా బలవంతపు భూసేకరణలు ఎందుకు? ఇదంతా ప్రపంచ బ్యాంకు కనుసన్నల్లోనే జరుగుతోంది. 2015 నాటికి మన గ్రామీణ జనాభా నుంచి 40 కోట్ల మందిని పట్టణాలకు తరలించాలని అది 1996లోనే నిర్దేశించింది. ఈ బదలాయింపును వేగిరం చేయాలని 2008లో కోరింది. ఈ కారణంగానే మన పాలకులు వ్యవసాయరంగానికి వనరులు లేకుండా చేసి, రైతుల ఆదాయాలను అల్పస్థాయికి నెట్టి, వారు వ్యవసాయాన్ని వీడిపోయేలా చేస్తున్నారు.
  
 రానున్న రోజుల్లో రైతుల భూముల స్వాధీనంపై పార్ల మెంటులోనూ, వీధుల్లోనూ కూడా పోరాటాలు ముమ్మ రం కానున్నాయి. ఒకవంక రైతు సంఘాలు మార్చి 18న ఢిల్లీలోని జంతర్‌మంతర్‌ను ముంచెత్తడానికి సంసిద్ధమౌ తుంటే, మరోవంక అన్నాహజారే మార్చి 30 నుంచి పాదయాత్రకు సమాయత్తమవుతున్నారు. ఇక ప్రభు త్వం సంఖ్యాబలం లేని రాజ్యసభలో ఎదురు కానున్న గట్టి సవాలును ఎదుర్కొనడానికి కసరత్తు చేస్తోంది.
  
 భూసేకరణ బిల్లు పదకొండు స్వల్ప సవరణలతో లోక్‌సభ ఆమోదం పొందింది. ఆ సవరణల్లో అత్యధికం 2013 నాటి చట్టంలో ఉన్నవే. కేంద్ర గ్రామీణాభివృద్ధి మంత్రి భూపిందర్ సింగ్ బిల్లును సమర్థించుకోడానికి నానా తంటాలు పడి సాధించిందేమీ లేదు. అరుపులు కేకలతో కూడిన చర్చలు, చెవులు చిల్లులు పడే రణగొణ ధ్వనులు బిల్లు ఆమోదానికి ముందూ తర్వాతా కూడా కొనసాగుతున్నాయి. వాటిలో పడి భూమిని బలవం తంగా స్వాధీనం చేసుకోవడం కోసం ప్రత్యేక చట్టాన్ని తేవలసిన అవసరం వెనుకనున్న అసలు కారణాలు ప్రజ లకు వెల్లడి కాకుండా మరుగున పడిపోయాయి. రైతు అంగీకారం లేకుండానే భూమిని సేకరించడానికి అను కూలంగా ముందుకు తెస్తున్న కొన్ని ముఖ్య వాదనలను విశ్లేషించడానికి ఈ వ్యాసంలో ప్రయత్నిస్తాను.
  
 భూమి అందుబాటులో లేకపోవడమనే సమస్య అభివృద్ధికి ఆటంకంగా మారిందనే వాదన పదే పదే వినిపిస్తోంది. భూమి అందుబాటులో లేక రూ.4,00, 000 కోట్ల ప్రాజెక్టులు నిలిచిపోయాయని అంటున్నారు. కానీ అలా నిలిచిపోయిన ప్రాజెక్టుల జాబితాను ఇవ్వ డంలో ప్రభుత్వం విఫలమైంది. మౌలిక సదుపాయాల రంగ ప్రాజెక్టుల అభివృద్ధిని పరిమితం చేస్తున్న అంశాల జాబితాలో భూమి సమస్య ఒకటని ‘ఆర్థిక సర్వే-2015’ పేర్కొనలేదు. పైగా మార్కెట్లోని అననుకూల పరిస్థితుల వల్ల, పెట్టుబడులు పెట్టేవారు ఆసక్తి చూపకపోవడం వల్ల అవి నిలిచిపోయాయని నిర్థారించింది. ఇకపోతే, భూమి అందుబాటులో లేకపోవడమే అందుకు కారణం అయ్యే ట్టయితే, 576కు పైగా ఎకనమిక్ జోన్స్ (ఆర్థిక మండ లాలు) పురోగతిని చూపడంలో ఎందుకు విఫల మయ్యాయనేది రెండో అంశం.
  
 కార్పొరేట్లకు గ్రామీణ ఆస్తుల బదలాయింపు  
 
 ప్రత్యేక ఆర్థిక మండలాల (సెజ్‌ల) అభివృద్ధి కోసం నోటిఫై చేసిన 45,635.63 హెక్టార్ల భూమిలో వాస్తవంగా కార్యకలాపాలు సాగుతున్నది కేవలం 28,488.49 హెక్టా ర్లలో లేదా సేకరించిన దానిలో 62 శాతం. ఈ సెజ్‌లు ఉపాధిని కల్పించినదీ లేదు, వస్తుతయారీ లేదా పారిశ్రా మిక వృద్ధికి దారితీసిందీ లేదు. వీటికి పర్యావరణ అను మతులుగానీ, సామాజిక ప్రభావ అంచనాగానీ అవస రం లేదని గుర్తుంచుకోవాలి. ైపైగా వాటికి రూ.1.75 లక్షల కోట్ల విలువైన సకల రకాల ట్యాక్స్ హాలిడేలను ప్రకటించారు. అయినా సెజ్‌లు ఫలితాలను చూపడం లో విఫలమయ్యాయి. ‘‘ప్రభుత్వం ప్రజల నుంచి భూమిని సేకరించడం ప్రధానంగా గ్రామీణ జనాభా నుంచి కార్పొరేట్ రంగానికి జరుగుతున్న సంపద బద లాయింపని రుజువవుతోంది’’ అంటూ కాగ్ ఈ వ్యవ హారంపై అతి సునిశితమైన వ్యాఖ్య చేసింది.
  
 ఖాళీగా పడి ఉన్న భూములు పనికి రావా?
 
 ఇప్పటికే సేకరించిన భూమిలో ఎంత ఖాళీగా పడివుందో ప్రభుత్వానికి సైతం తెలుసని నేను అనుకోను. కేవలం ఐదు రాష్ట్రాలలోనే నిరుపయోగంగా పడివున్న సేకరిం చిన భూమే 45 శాతమని ఒక ప్రైవేటు టీవీ చానల్ వెల్లడించింది. ఉదాహరణకు, టిస్కో స్టీల్ ప్లాంట్ కోసం ఒడిశాలోని గోపాల్‌పూర్‌లో 1995లో సేకరించిన 3,799 ఎకరాల భూమి ఇప్పటికీ నిరుపయోగంగానే ఉంది. ఇకపోతే, ప్రభుత్వరంగ సంస్థల వద్ద ఉన్న 17,00,000 ఎకరాల మిగులు భూముల మీద ప్రభుత్వం కన్ను వేయనే వేసింది. ఇప్పటికే ఇంత భూమి అందుబాటులో ఉండగా, ముందు వాటిని తగు రీతిలో ఉపయోగించ కపోవడానికి కారణం ఏమిటో అంతుపట్టదు.
  
 పైగా, 2013 భూసేకరణ చట్టాన్ని మార్చాల్సిన అవ సరం ఉన్నదని ముఖ్యమంత్రులు కేంద్రానికి రాయడం వల్లనే  దాన్ని మార్చాల్సివచ్చిందంటూ చేస్తున్న వాదన హాస్యాస్పదం. బొగ్గు గనులున్న రాష్ట్రాల ముఖ్య మంత్రు లు బొగ్గు బ్లాకుల బహిరంగ వేలం వేయడాన్ని కూడా వ్యతిరేకించారని విస్మరించరాదు. కానీ సుప్రీంకోర్టు 204 బొగ్గు బ్లాకులను రద్దు చేసింది. బొగ్గు బ్లాకుల బహిరంగ వేలం ద్వారా ప్రభుత్వానికి రూ.15,00,000 కోట్ల రాబడి వస్తుందని అంచనా. స్వేచ్ఛా వాణిజ్యాన్ని ప్రోత్సహించే మార్కెట్ ఆర్థిక వ్యవస్థలో... మార్కెట్టు ధరను ప్రాతిప దిక ధరగా నిర్ణయించి భూములను బహిరంగ వేలంలో కొనుక్కోమని ప్రైవేటు రంగాన్ని ఎందుకు అడగరాదో నాకు అర్థం కావడం లేదు.  గత 50 ఏళ్లలో ‘‘అభివృద్ధి ప్రాజెక్టుల’’ వల్ల 5 కోట్ల మంది ప్రజలు నిర్వాసితులయ్యారని రూర్కీలోని ఐఐటీ చేసిన ఒక అధ్యయనం అంచనా వేసింది. బాక్రా డామ్, పోంగ్ డామ్ నిర్వాసితులకు ఇంకా పునరావాసం కల్పిం చలేదని, ‘‘ప్రజావసరాల’’ పేరిట ప్రభుత్వం బలవం తంగా భూములను స్వాధీనం చేసుకోవడం వల్లనే ప్రాథ మికంగా భూ సంఘర్షణలు తలెత్తుతున్నాయని ఆ అధ్యయనంలో తేలింది. సేకరించిన భూములు చివరికి రియల్ ఎస్టేట్ సంస్థల చేతుల్లోకి పోయాయని, అవి లాభపడ్డాయని పలు కాగ్ నివేదికలు నిర్ధారించాయి.
  
 ‘సేకరణ’ గ్లోబల్ కుట్ర
 
 2013-14 మధ్య వాషింగ్టన్ కేంద్రంగా పనిచేసే ‘రైట్స్ అండ్ రిసోర్సెస్ ఇనిషియేటివ్’ అనే సంస్థ జరిపిన అధ్య యనం భూసేకరణపై 252 సంఘర్షణలు తలెత్తినట్టు వెల్లడించింది. కాగా కొంతకాలం క్రితం ‘న్యూస్‌వీక్’ పత్రిక చైనాలో ఏటా దాదాపు 75,000 సంఘర్షణలు తలె త్తుతున్నట్టు, వాటిలో అత్యధికం రక్తపాతంతో కూడిన విగా ఉంటున్నాయని పేర్కొంది. గత పదేళ్లలో చైనాలో 28 లక్షల మంది గ్రామస్తులు ఆత్మహత్యలకు పాల్పడ్డా రని ఇటీవలి ఒక నివేదిక తెలిపింది. వీటిలో 80 శాతం ఆత్మహత్యలు బలవంతపు భూస్వాధీనం వల్ల జరిగినవే. అందువలన భారత శాసనకర్తలు బలవంతపు భూసేక రణ వల్ల ఉత్పన్నమయ్యే సామాజిక, ఆర్థిక అశాంతి విషయంలో రెట్టింపు జాగ్రత్త వహించాల్సి ఉంది.
  
 నిజానికి భూమిని సరుకుగా మార్చే ఈ ప్రక్రియ ప్రపంచవ్యాప్త పన్నాగంలో భాగం.  చైనా, భారత్‌లలోని మొత్తం సాగుయోగ్యమైన భూమికి సమానమైన భూమి ని ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రైవేటు పెట్టుబడి ఇప్పటికే వశం చేసుకుంది. భారత్ విషయానికి వస్తే... వచ్చే 20 ఏళ్లలో అంటే 2015 నాటికి 40 కోట్ల ప్రజలను అంటే బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్, జర్మనీల మొత్తం జనాభాను గ్రామీణ ప్రాంతాల నుంచి పట్టణాలకు తరలించాలని ప్రపంచ బ్యాంకు 1996లోనే నిర్దేశించింది. ‘ప్రపంచ అభివృద్ధి నివేదిక’ 2008లో అది ఈ జనాభా బదలాయింపును వేగిరం చేయాలని కోరింది. ప్రధానంగా ఈ కారణంగానే మన పాలకులు ఉద్దేశపూర్వకంగా వ్యవసాయరంగానికి వన రులు లేకుండా చేసి, రైతుల ఆదాయాలను బలవం తంగా అల్పస్థాయికి నెడుతున్నారు. తద్వారా వారు వ్యవసాయాన్ని వీడి వలసలు పోయేలా చేస్తున్నారు.
 
 గ్రామీణాభివృద్ధే శరణ్యం
 
 పారిశ్రామికాభివృద్ధిని వ్యవసాయాభివృద్ధికి పోటీ పెట్టి చేస్తున్న చర్చ లోపభూయిష్టమైనది. ప్రపంచ వ్యా ప్తంగా సర్వత్రా ఉద్యోగాలులేని వృద్ధే ప్రమాణంగా కనిపి స్తున్న నేటి పరిస్థితుల్లో మన పారిశ్రామిక రంగం పెరు గుతున్న మన శ్రామికశక్తిలోని ఒక చిన్న భాగాన్ని కూడా ఇముడ్చుకోలేదు. గత పదేళ్లలో, 2004 నుంచి 2014 వరకు, అధిక వృద్ధిరేట్లున్నాగానీ 1.5 కోట్ల ఉద్యోగాలను మాత్రమే సృష్టించగలిగారు. అందువలన గ్రామీణ పరి శ్రమల స్థాపనను ప్రోత్సహించడం, భూమిలేని పేదలకు భూమిని అందించడం మాత్రమే ఆర్థికవ్యవస్థను పునరు జ్జీవింపజేయడానికి అర్థవంతమైన మార్గమౌతుంది. మహారాష్ట్రలోని దుర్భిక్ష ప్రాంత గ్రామం హిబ్రె బజార్ తమ ఊళ్లో 60 మంది లక్షాధికారులున్నారని చెప్పు కోగలుగుతుంటే... అది మిగతా దేశానికి ప్రమాణం కాజాలదనడానికి నాకు కారణమేమీ కనబడదు.   
  
 (వ్యాసకర్త వ్యవసాయ నిపుణులు)
  email: hunger55@gmail.com